مباحث طبی سازی در پی تضعیف جامعه پزشکی نیست

پژوهشکده تاریخ و فلسفه علمِ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با همکاری سازمان‌ها و نهادهای علمی کشور،
همایش ملّی «تکنولوژی و فرهنگ؛ تأملات انتقادی با رویکردهای فلسفی_تاریخی» در ۱۶ و ۱۷ دی‌ماه ۱۴۰۲ برگزار کرد.

سخنرانی حمیدرضا نمازی مدیر علمی پنل طبی سازی را در ادامه میخوانید:

در پنل طبی سازی در خدمت شما هستیم. من پیش از اینکه دعوت بکنم از اولین سخنران محترم که اینجا سخنرانیشان را تقریر بفرمایند توضیح مختصری بدهم که چند دهه است در دنیا مسئلۀ طبی سازی از مناظر و زوایای مختلف اهمیت پیدا کرده است و تقریباً همۀ آن کسانی که در جامعه شناسی به معنای عام کلمه، و جامعه شناسی پزشکی به معنای خاص کلمه کار می کنند درگیر این قصه بوده اند اما فیلسوفان پزشکی اهتمام بسیار داشتند و به این نتیجه رسیدند که پاسخ به بسیاری از پرسش هایی که در حوزۀ سلامت هست، در گرو تبیین و تحلیل مسئله طبی سازی هست. در اخلاق پزشکی نیز کمابیش طبی سازی اهمیت پیدا کرده است. در سیاست گذاری سلامت همین طور و سایر حوزه های علوم انسانی سلامت ربط و نسبت و گفتگوی مدام با مسئله طبی سازی پیدا کرده اند.
طبی سازی به بیان ساده به معنای ورود پزشکی به حوزه هایی هست که اساساً و به طور تاریخی قرار نبوده است که پزشکی متکفل و متولی آن مباحث و مسائل بشود. می دانید که ما گسترش علم و گسترش پزشکی را از جنبه های مختلف میتوانیم بررسی کنیم. گسترش پزشکی در داخل خودش معانی مختلف دارد. مثلاً بیش-تشخیصی (over diagnosis) اینکه شما چیزی را تشخیص بدهید که درمانی برایش ندارید. بسیاری از تشخیص¬ها زمانی صورت می گیرد که کاری برایشان نمی توانیم بکنیم. مثلاً یک فرد هشتاد و پنج ساله آیا واقعاً باید سرطان پروستاتش را تشخیص داد؟ بعد از تشخیص سرطان پروستات خب ما یک پروستاتکتومی (prostatectomy) می کنیم. بعد از چند سال یا چند ماه عوارض این عمل ممکن است این فرد را از پا در آورد. اما اگر این تشخیص را ندهیم او ممکن هست سالها با این سرطان بطئی¬ الرشد در سن ۸۵ سالگی زندگی بکند. یا تست نویسی بیش از حد (over testing) را در نظر بگیرید. اینکه ما مدام تست های متعدد بگیریم و پزشکی فضای تست گرفتن و آزمایش دادن را داغ بکند. یا بیش درمانی (over treatment) یا بیش مراقبتی (over caring). همۀ اینها گسترش پزشکی داخل خودش هست. مثلاً شما می روید سونوگرافی کنید، رزولوشینِ (resolution) دستگاه ها را می¬برند. که در این صورت همه ممکن هست با آن رزولوشین بالای دستگاه ها کبد چرب پیدا کنند. البته این امر همیشه هم به معنای فریب کاری نیست. بلکه در واقع مته به خشخاش سلامت گذاشتن است اینکه از همین الآن مراقب باش و به سلامت خود حساس باش. اینها به معنای گسترش پزشکی در داخل خودش بود.
اما گسترش پزشکی به بیرون خودش به معنای طبی سازی (medicalization) نام گذاری شده است که در ایران البته ترجمه های مختلفی از آن شده است. اما به نظر می رسد که ترجمه ایی که دوستان ما آقای دکتر منجمی و آقای دکتر مقدم کرده اند ترجمه دقیق تری است. واژه «طبی سازی» از «پزشکی شدن» یا حتی این اواخر من دیدم «طبابت مداری» بهترست. اینها ترجمه هایی هستند که خیلی افاده معنا نمی کنند. در واژۀ «طبی» شاید بیشتر در حوزه عمومی از دیرباز یک تِم تاریخی به کار رفته است. مثل کفش طبی، مثل تشک طبی و امثالهم.
طبی سازی چندین شاخه و حوزه دارد. مثلا ما خیلی وقت ها ترجیحمان در این هست که جُرم را مدیکالایز بکنیم (medicalize). یعنی طبی سازی جرم (medicalization of crime) که خیلی سابقه عجیب و غریبی در دنیا دارد. یک زمانی معتادان مجرم بودند اما الآن معتادان بیمار هستند. الآن اینها همچنان در کشاکش بین بیماری و جرم در جریان هستند. یا مثلاً مطالعات نشان می دهد در دهه ۱۹۶۰ که اختلال ای دی اچ دی (ADHD) در مورد افراد پر تحرکِ کم توجه کشف شد و تشخیص داده شد، با وجود اینکه درمانی هم برای ای دی اچ دی نبود اما یک دفعه همه مادران و پدران آرام گرفتند. یعنی همین که ما فهمیدیم پس پشت این شیطنت های آزار دهندۀ فرد یک بیماری نشسته است این خودش کمک کرد به انگاره هایی که آنجا وجود داشت. یا آن جراحی های عجیب و غریب جراحی روانی یا سایکوسرجریِ مجرمین (psychosurgery) را در نظر بگیرید که روی فرد لوبوتومی (Lobotomy) می¬کردند. شخصی [به نام آنتونیو اگاس مونیس] اصلاً بخاطرش جایزه نوبل [فیزیولوژی یا پزشکی را در سال ۱۹۴۹] گرفت که البته [اعطای این جایزه مورد بحث و مناقشه فراوان قرار گرفته است و] بعداً جایزه نوبل او را پس گرفتند. پس تعبیر جُرم به بیماری یکجور طبی سازی هست.
باری، پزشکی کردن به معنای طبی سازی دوره های مختلف زندگی را هم در برگرفته است. کودکی، جوانی یا پیری به تمامی تبدیل می شود به بیماری. یک موقع شما یک مادربزرگ پدربزرگی داشتید. اینها انگشتشان چند تا عروس و داماد و اینها را می چرخاند، زانویش هم البته درد می کرد هر چند ما آنها را بیمار نمی¬دانستیم. اما الآن ما پدربزرگ مادربزرگ هایی داریم که نمادها بیماری محسوب می شوند. سفر که می رویم برایشان مکمل می¬آوریم. اگر احوالشان را بخواهیم بپرسیم برایشان آزمایش می گیریم. وقتی که آنها را می بینیم به سنجش استخوان یا به قند و چربی آنها فکر می کنیم. این می شود طبی سازی بلوغ به تمامی. انگار یک دورۀ بیماری فرض می شود و دیگر فرد انسان زُدایی می شود (dehumanize) یعنی احوال زندگی انسانی و دیگر جنبه های انسانی فراموش می شود.
نوع دیگر طبی سازی، طبی سازی مشکلات زندگی روزمرۀ انسان است. مثلاً کوچکترین اضطرابی باید با قرص درمان شود. دارویی¬سازی (pharmaceuticalization)، ژنتیکی¬سازی (geneticization)، پاتولوژی¬سازی (pathologization) اینها همه اصطلاحاتی هستند که در این زمینه بکار می روند برای اینکه مثلاً یک اختلال را ما حتماً تحلیل بکنیم که پس پشت اش یک مکانیزم آسیب شناختی هم در بیاید. این پاتولوی سازی هست. یا مثلاً کَمیزیشن CAMization (Compliment Alternative Medicine) یعنی اینکه فقط پزشکی مدرن طبی سازی نمی کند، بلکه اتفاقاً پزشکی سنتی در طبی سازی و در تصرف حوزه عمومی تُرک¬تازتر است.
و مورد آخر هم طبی سازی به معنای توان افزایی (enhancement) هست: حالم خوب است اما می خواهم خیلی بهتر شود. پوستم خوب است ولی می خواهم خیلی بهتر شود. بعد می بینید که ده هزار پزشک و پرستار در ایران در کار زیبایی مشغول هستند. یا فرض کنید برای تقویت حافظه حتماً پزشکی باید مداخله کند. اگر کسی در آستانۀ کنکور دارویی نخورد این عقب می افتد، باید حتماً یک داروی تقویت حافظه مصرف کند. البته اینها خب بالاخره جنبه های مختلف دارند. دوستان کارهای فراوانی در این زمینه کرده اند. کتاب «طبی سازی» انتشارات فرهامه کتاب خوبی هست که دکتر منجمی و دکتر مقدم حیدری آن را منتشر کرده اند. یا مثلا آقای دکتر منجمی مدخل خیلی خیلی مفصلی برای دایره المعارف فرهنگستان نوشته اند که همه را به خواندن آن مقاله دعوت می¬کنم. مقالات بسیاری نیز آقای دکتر مقدم و سایرین در حلقه علوم انسانی و حلقۀ فلسفه پزشکی منتشر کرده اند تا بر این حوزه در ایران پرتویی بیفکنند.
اینها البته به معنای انتقاد از پزشکی به معنای منفی کلمه که بخواهیم پزشکی را تضعیف کنیم نیست. امروزه پزشکان خودشان طرفداران مدیکالیزیشن شده اند، چرا؟ چون وقتی شما موضوعی را مدیکالایز می کنید، بعد با تسهیل تکنولوژی دیگر اوضاع از دست می رود. من یادم هست در دهۀ هفتاد سه نفر در تهران بوتاکس می زدند. در واقع سه تا متخصص یا فوق تخصص در تهران بوتاکس می زدند. الآن بوتاکس را آرایشگرانی که خیلی راحت دوره های کوتاهی دیدند انجام می دهند. پزشکانی هستند که ترجیح می دهند اصلاً نگویند ما پزشک هستیم بخاطر گرفتاری های «پزشکی دفاعی» (Defensive medicine) بروند در یک آرایشگاه، و در آنجا این مداخلات را انجام بدهند. امر طبی سازی عصاره ایی است از تحلیلی که شما در تکنولوژی می خواهید بکنید، در جامعه شناسی می خواهید بکنید، یا در موضوعات فلسفه علم می خواهید بکنید. حتی جنبه های زبان شناختی طبی سازی علمی: واژه هایی که ساخته می شود، جنبه های روانشناختی طبی سازی و موضوعات دیگر همه موضوعات داغی هستند که حول طبی سازی شکل گرفته اند.