رویه­ های عمومی روان­شناسی: تأکید بر جلوه­ های هنری

در این بخش می­خواهیم تبعات مرزبندی میان نظریه و رویۀ عملیِ حاکم بر روان­شناسی را شرح دهیم. بدین منظور سه حوزۀ مختلف را به طور جداگانه مورد بررسی قرار می­دهیم: (الف) رویۀ عمومی روان­شناسی در تأکید بر انواع جلوه­ های هنری؛ (ب) تجربۀ فردی بیماران و خانواده ­ها در خصوص احساس مبهم گناه؛ (ج) مخالفت بیماران با تشخیص پزشکان. همۀ این نمونه ­ها تبعاتی است که از دل ساختارهای تاریخی روان­شناسی برآمده­ اند، و وقوف بر آنها می­تواند نگاه ما را به زوایای پنهان وجود انسان معطوف سازد.

مرزبندی میان نظریه و رویه­ای که در دل روان­شناسی وجود دارد، به وضوح خود را در رویه ­های عمومی روان­شناسی نشان می­دهد. گرچه شاید امروزه شاهد رژه ­های بیماران روانی نباشیم، اما فعالیت­های دیگری وجود دارد که با رویدادی چون «کارناوال دیوانگان» پهلو می­زند و با توسل صرف به روایت علمی نمی­توان آنها را تبیین کرد. نمونه اولیۀ آن را می­توان در تأکید جدی بر هنرهای تجسمی و نمایشی در میان افرادی جُست که تجربۀ اختلالات روانی دارند. در اینجا می­توان به دو مورد برجسته اشاره کرد:

مورد اول: در بیمارستان دولتی آستین در ایالت تگزاس، بیماران تشویق می­شوند که در کلاس­های نقاشی شرکت کنند و آثار هنری خلق کنند. سپس آثار هنری آنها در کل اماکن مختلف بیمارستان به نمایش گذاشته می­شود و حتی برای حمایت از انجمن خدمات داوطلبان، در بیمارستان فروخته می­شوند. نام این برنامۀ هنری Insights است، با این شعار: «هنرِ منحصربه­ فردی که بیماران بیمارستان دولتی آستین خلق کرده­اند».[۱] ظاهرِ عنوان Insights نشان می­دهد که این هنرهای تجسمی برای بیماران فعالیتی است که بیشتر جنبۀ درمانی دارد.

مورد دیگر: در ایالت مینه ­سوتا، مرکزی غیرانتفاعی به نام «مرکز تعامل» وجود دارد که افراد دارای قابلیت­های مختلف را تشویق می­کنند تا در هنرهای تجسمی و نمایشی شرکت کنند. برنامۀ هنرهای نمایشی آنها هر ساله کارهای منظمی را به نمایش می­گذارد. طُرفه آنکه برنامۀ آنها در سال ۲۰۱۷ تحت عنوان «جشن احمقان» نام­گذاری شد که در آن، بازیگران (از جمله افراد دارای اختلال­)، دوران قرون وسطی را روی صحنۀ نمایش اجرا کردند.

اما همان­طور که فوکو اشاره کرده است، پیوند عمیقِ «کارناوال­ دیوانگان» در عصر مدرن و «جشن احمقان» در قرون وسطی نشان می­دهد که رویۀ عملیِ حاکم بر روان­شناسی مدرن هنوز ریشه­ های خود را از رویه­ های قرون وسطایی نگسسته است. در اینجا نیز اجرای «جشن احمقان» و تأکید بر هنرهای تجسمی و نمایشی، ما را وامی­دارد که از خود بپرسیم آیا این برنامه­ ها صرفاً برای سرگرمی است یا ابرازِ بُعد عمیق­تری از اختلالاتی است که بیماران روانی به نمایش می­گذارند؟ آیا این هنرها می­توانند راهی برای بیان حقایقی در مورد جهان باشند؟ آیا نباید از خود بپرسیم که شاید در این جلوه­های هنری، بینش و بصیرت­هایی وجود دارد که بیماران روانی می­توانند آنها را به ما بیاموزند؟ آیا برچسبِ «هنردرمانی» (Art Therapy) برای بیماران روانی می­تواند تبیین­ گر احوال و تجاربِ نامتعارف و غیرعقلانی آنها باشد؟ از نظر فوکو، جوشش­های هنری نشانۀ این است که روزی پی به فقر روان­شناسی مدرن خواهیم برد و با حقایق عمیق­تری از تجارب بشری مواجه خواهیم شد.[۲] از این مهمتر، روش­های درمانی­ تربیتیِ ʼمدرنʻ گرچه با روش­های قرون وسطایی تفاوت ظاهری دارد، اما هر دو برای دست­آموزکردن دیوانگان (بیماران روانی) و همسوکردن آنها با هنجارهای غالب و عقل­گرایانۀ جامعه اعمال می­شوند­.

[۱] . Austin State Hospital, “Insights”. https://www.austincoolart.com (accessed June 11, 2020).

[۲] . Hannah Lyn Venable, The Carnival of the Mad: Foucault’s Window into the Origin of Psychology, p.76

منبع

متن حاضر بازسازی مقالۀ «هانا لین ونابل» (استادیار فلسفه در دانشگاه مری (UMary)) است تحت عنوانِ

The Carnival of the Mad: Foucault’s Window into the Origin of Psychology, Hannah Lyn Venable, Texas State University, United States.

محسن خادمی دانشجوی دکتری فلسفه علم پژوهشگاه علوم انسانی