تکنولوژی‌های اعمال قدرت نزد فوکو

غلامحسین مقدم‌ حیدری؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در دومین روز این همایش با موضوع «تکنولوژی‌های اعمال قدرت نزد فوکو» به سخنرانی پرداخت که گزیده سخنان وی را در ادامه می‌خوانید؛

علت اینکه به تکنولوژی‌های اعمال قدرت نزد میشل فوکو می‌پردازم این است که حداقل در ده سال گذشته بر روی فوکو کار کرده‌ام و خود وی هم همواره، مخصوصاً در کتاب‌‌های «تاریخ پیدایش کلینیک» و «تاریخ زندان» مرتباً از اصلاحاتی همانند تکنولوژی، تکنیک و ماشین استفاده می‌کند. وی در کتاب سه جلدی «تاریخ جنسیت» نیز می‌گوید چگونه جنسیت، تبدیل به اُبژه انسان مدرن شد. وی در آنجا هم دائما از تکنیک‌هایِ خود استفاده می‌کند. البته چندان هم به تفاوت تکنولوژی، تکنیک و ماشین نمی‌پردازد.

من مقاله‌ای چهل صفحه‌ای درباره جامعه شناسی تکنولوژی نزد فوکو دیدم که وی تکنولوژی‌های مصرف در دهه شصت میلادی و نحوه تحت تأثیر قرار گرفتن فوکو از آن تکنولوژی‌ها را برسی کرده است لذا در همین راستا تلاش کردم نوعی بازسازی از تکنولوژی به مثابه ابزار و ماشین، تکنولوژی به مثابه قاعده و تکنولوژی به مثابه سیستم‌های اجتماعی و تکنیکی انجام دهم. یقیناً این کار در جاهایی، کاستی‌هایی دارد اما حداقل به عنوان یک تلاش می‌تواند مورد توجه قرار گیرد. منظور از تکنولوژی به مثابه قاعده، همان تکنولوژی نرم همانند قواعد اجتماعی است. مراد از سیستم اجتماعی و تکنیکی، مواردی همانند عناصر اجتماعی و قوانینی است که مثلاً در مورد استفاده از لپ‌تاپ وجود دارد. بیمارستان هم یک سیستم اجتماعی و تکنولوژیک است. مجموعه کتابخانه‌های عمومی در یک شهر نیز در همین دسته قرار می‌گیرند. بنابراین سیستم‌های اجتماعی و تکنولوژیک بسیار گسترده هستند.

حال سؤال این است که مراد از تکنولوژی نزد فوکو چیست؟ در سیستم اجتماعی و تکنیکی که فوکو اشاره می‌کند، تکنولوژی به معنای ماشین، ابزار و قاعده به کار رفته و همه اینها درون همین سیستم اجتماعی و تکنیکی قرار دارند. لازم به ذکر است که قدرت نزد فوکو، چندان سر ندارد و مثلاً اینگونه نیست که یک پادشاه در رأس آن باشد و اقدام به امر و نهی کند بلکه قدرتی که وی درباره‌اش صحبت می‌کند را باید به عنوان سیستم‌ها، نهادها، مناسبات و شبکه‌ای از اعمال نیرو بین عناصر و اجزای مختلف یک سیستم در نظر بگیریم.

باید دانست که ما نه تنها شبکه‌هایی می‌سازیم که دیگران را به انقیاد بکشیم بلکه گاهی اوقات خودمان را هم به انقیاد می‌کشیم. مهمترین مفهومی که فوکو به کار می‌برد «سراسربین» است. سراسربین، هم یک تکنولوژی و هم یک ماشین است که در درون آن، دو تکنیک وجود دارد تا این ماشین ساخته شود. این دو تکنیک شامل رویت‌پذیری و فردیت هستند. زندان در معنای قدیم، در واقع یک سیاه چاله بوده که همه تقریبا در یک جا هستند اما زندان در دنیای مدرن، به گونه‌ای طراحی شده که زندانیان در مکان‌های مجزا قرار بگیرند بنابراین آدم‌ها فردیت پیدا کرده و رویت‌پذیر می‌شوند. چنین مواردی در آسایشگاه و بیمارستان هم وجود دارد. در همین تهران، یک مدرسه در میدان هروی وجود دارد که بنده مدتی در آنجا درس می‌دادم. این مدرسه دقیقا به شکل رویت‌پذیر ساخته شده است. این تکنیک بسیار مهم است چون شما می‌توانید همه چیز را رویت کنید.

نمونه مدرن آن کارت ملی است که در اختیار افراد قرار می‌دهیم و بر اساس آن تمام خصوصیات افراد را در آن درج می‌کنیم. به نظر می‌رسد این فردیت، روی دیگری هم دارد که میشل فوکو به آن اشاره می‌کند و آن هم اینکه ما به راحتی می‌توانیم بر شما اعمال قدرت کرده و شما را کنترل کنیم. فوکو؛ مثال یک سالن بزرگ نمایش در یونان باستان را می‌زند که افرادی اقدام به برگزاری نمایش‌هایی همانند تئاترهای امروزی کرده و همه مردم آنها را نگاه می‌کنند اما امروزه شرایط عوض شده است بدین معنی که همه مردم در حال نمایش بوده و تعداد معدودی هم آنها را نگاه و کنترل می‌کنند.

فوکو درباره تکنیک‌های اعمال قدرت می‌گوید ما دو تکنیک در این زمینه داریم که یکی از آنها در دوران پیشامدرن مثلا در قرن‌های سیزدهم و چهاردهم میلادی بود و هرکسی خودش می‌توانست ببیند چه مشکلی در وی وجود دارد و آن را کنار بگذارد. نمونه اسلامی آن هم کیمیای سعادتِ غزالی است. فوکو؛ مثال یونان باستان را هم می‌زند که هر کسی پزشک خودش بود و حتی مشکلات اخلاقی خود را هم درمان می‌کرد و تکنیک خاصی هم در این راستا وجود داشت که یکی از آنها عزلت بود.

فوکو معتقد است ما در دنیای مدرن این تکنیک‌ها را تقریبا کنار گذاشته‌ایم و تکنیک اعتراف جایگزین آن شده است که حلقه‌ای بین تکنیک‌های اعمال قدرت بر دیگران و تکنیک‌های اعمال قدرت بر خود است. وی می‌گوید در این تکنیک قرار است دائماً حرف بزنیم و بر زبان بیاوریم. وی می‌گوید هیچ تمدنی به اندازه ما در مورد جنسیت حرف نزده است و علت آن را هم آزادی بیان می‌دانند چون همه افراد مجاز هستند حرف بزنند و در نتیجه شما را تشویق می‌کنند هر آنچه در درون شما وجود دارد را بیرون بریزید. مثلاً سایت ایجاد کنید یا در فضای مجازی هرچه در دل شما وجود دارد را بیان کنید.

وی می‌گوید قدرت برای اینکه همه را کنترل کند نیاز به این مسئله دارد چون هرچقدر بیشتر حرف بزنید بهتر شما را کنترل می‌کند. این همان تکنیک اعتراف است با این تفاوت که شما در دوران مسیحیت، نزد یک کشیش رفته و اعتراف می‌کردید اما الان شما نزد همه افراد اقدام به اعتراف می‌کنید و این از تکنیک‌های دنیای مدرن است. وی می‌گوید از جمله تکنیک‌‌های دیگر، مراکز روانکاوی هستند که شما در آنجا هر آنچه در درونتان وجود دارد را بیان می‌کنید. ما در آموزه‌های اسلامی چندان مجاز به گفتن هر آن چیزی نیستیم که در دل ما وجود دارد اما الان در انواع و اقسام مراکز مشاوره، روانکاوی، فضای مجازی و …. دائما دنبال این هستیم که حرف بزنیم.