منصور بنمحمّد بناحمد شیرازی (سدهی ۷ و ۸ق.)، ازجمله طبیبان عصر آل مظفر و سپس، تیموریان در فارس است که تشریحالأبدان را به حاکم تیموری شیراز تقدیم میکند. او، اثر معروف دیگری به نام کفایه مجاهدیه نیز دارد که آن را در حوزهی طب عمومی تالیف کرده است. تشریحالأبدان، در بازهی زمانی حدود نیمسده پس از تالیف، بعنوان منبع نگارش آثار مرتبط با حوزهی تشریح مورد استفاده قرار گرفت. همچنین وجود حدود ۶۰ نسخهی خطی شناختهشده از این اثر در ایران و نیز چاپهای سنگی متعدد صورتگرفته از آن در هندوستان، نشانگر آن هستند که بعنوان یک درسنامهی تشریح در ایران و هندوستان مطرح بوده است.
این رساله تا به امروز، بعنوان نخستین تالیف شناختهشده با تصویرنگاری تفصیلی بدن آدمی در جهان بهشمار میآید. ساختار تشریحالأبدان از یک مقدمه، پنج مقاله و یک خاتمه تشکیل شده است. مقدمه، به تعریف عضو میپردازد و مقالات به ترتیب، ساختارهای استخوانی، عصبی، عضلانی، سرخرگها و سیاهرگها را معرفی و شرح میکنند. خاتمه نیز بحثی تفصیلی در حوزهی اعضای مرکب بدن و نیز مبحث جنینشناسی را شامل میشود.
از تشریحالأبدان، نسخههای متعددی در نقاط گوناگون جهان، اعم از تهران، بغداد، نجف، استانبول و لسآنجلس در دسترس است. بگونهای که دستکم ۶۰ نسخه و میکروفیلم از این رساله، تنها در ایران شناسایی شده است. این، جدای از چاپهای سنگی متعدد این رساله است که جز ایران، در فیالمثل هندوستان و بدلیل رواج زبان فارسی در آنجا و تالیف آثار طبی به این زبان چاپ شده است (بیگباباپور (به اهتمام)، ۱۳۹۳، ص۸۴۱ـ۸۲۹). مبنای تالیف رسالهی حاضر، اما تصحیح این رساله نمیباشد. چرا که دو تصحیح از این رساله موجود است. یکی، به کوشش سیّدحسین رضوی برقعی که توسط انتشارات مؤسسۀ مطالعات اسلامی دانشگاه تهران ـ دانشگاه مکگیل و با همکاری مرکز بینالمللی گفتگوی تمدّنها در سال ۱۳۸۲ به چاپ رسید. دوم، تصحیح یوسف بیگباباپور که توسط مجمع ذخائر اسلامی قم در سال ۱۳۸۵ به چاپ رسیده است. مجری رساله، به دلایلی، تصحیح نخست را برای تالیف رسالهی حاضر انتخاب کرده است. نخست، پیشینهی طبی مصحّح و آشنایی وی با مباحث نظری پزشکی مدرن که بدلیل تحصیل در رشتهی دندانپزشکی از آن بهرهمند شده است. دوم، اختصاص بخشی در پایان تصحیح با عنوان «فرهنگ واژهها و اصطلاحات دشوار» که در آن، مصحّح تا آنجا که برای وی ممکن بوده، معادل فارسی و انگلیسی واژهها را آورده و درباب برخی نیز توضیح مختصری ارایه کرده است. این، نشان از کوشش مصحّح جهت ارایهی تصحیحی مطلوب دارد. جز این، آنگونه که خود بیان کرده، برای دریافت نسخهی شمارهی ۱۵ مجلس سنا که کهنترین نسخهی شناختهشدهی آن در ایران است، مدت هشت سال زمان اختصاص داده است. جملگی این موارد، نشان از تلاش مصحّح جهت ارایهی تصحیحی مطلوب دارد.
اما جای خالی یک نسخه در تصحیح ایشان احساس میشود. قدیمیترین نسخهی شناختهشده از تشریحالأبدان: نسخهای به خط نسخ خوانا و رقم ۳۵۹۷ که در سال ۹۱۸ق. و در ۳۵ برگ کتابت شده است. یک نسخهی نفیس و بدون هر گونه افتادگی صفحات آغاز، میانه یا پایان آن که در ترکیه و در کتابخانهی ایاصوفیا نگهداری میشود.
این نسخه، آنگونه که در صورت وقفنامهی آن آمده، توسط «السلطان الغازی محمود خان» عثمانی، وقف کتابخانه گردیده است. بنظر میرسد همخوانی نام «احمد» در وقفنامه و نیز صورت مهر منقّش بر این برگ رساله، نشانگر آن باشد که جای مهر منقّش بر این برگ از رساله نیز متعلق به همین سلطان عثمانی باشد. چرا که خوانش آن توسط مجری رساله، اینگونه است که «یا رب ز تو توفیق تمنا کند احمد».
رضا غلامی، دانش آموخته دکتری تاریخ علم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی