غلامحسین مقدم حیدری
فوکو معتقد است که مشاهده کلینیکی ، عملی سیاسی است. از این رو برای بررسی این موضوع ابتدا باید معنا و مفهوم قدرت در نزد فوکو را بررسی کنیم.
از نظر فوکو ماهیت «قدرت» متافیزیکی نیست بلکه عبارت است از «روابط، رابطه نیروها میان مردم»( فوکو، ۱۳۹۵،ص۱۴۳). از نظر فوکو «چیزی به منزله قدرت وجود ندارد که در یک جا متمرکز باشد و از آنجا انتشار یابد بلکه صرفا قدرتی وجود دارد که برخی بر دیگران اعمال می کنند. قدرت فقط در کنش وجود دارد»(فوکو،۱۳۹۱، ص ۴۲۵) بنابراین « اعمال قدرت مجموعه ای از کنش ها بر کنش های ممکن است»(همانجا، ص ۴۲۶) و از این رو «عبارت است از “هدایت رفتارها”[۴] و مدیریت امکان ها»(همانجا، ص ۴۲۷).
چیزی به منزله قدرت وجود ندارد که در یک جا متمرکز باشد و از آنجا انتشار یابد بلکه صرفا قدرتی وجود دارد که برخی بر دیگران اعمال می کنند. قدرت فقط در کنش وجود دارد
اما نکته مهم این است که این روابط قدرت مطابق با برخی اصول و متناسب با برخی تکنیک ها، برخی اهداف، برخی تاکتیک ها و غیره سازمان می یابد. به عبارت دیگر روابط قدرت در یک جامعه کاملا به تساوی یا اتفاقی توزیع نشده اند بلکه نوعی عدم توازن که به برخی امکان تاثیر گذاری بر برخی دیگر را می دهد و به دیگران چنین امکانی را نمی دهد، این روابط را سازمان می دهد. و همین عدم توازن نیروها حکومت عده ای بر عده دیگری را امکان پذیر می کند. در واقع « عدم تقارن نسبت نیروها آن چیزی است که … می توان حکومت نامید یا می توان گفت این عدم توازن نیروها حکومت را امکان پذیر می کند»( فوکو،۱۳۹۵،ص۱۴۳و۱۴۴) این عدم توازن نیروها از آن رو است که موضع یا جایگاه تاکتیکی یا استراتژیک یک گروه همان موضع و جایگاه گروه دیگر نیست و همان تکنیک را بکار نمی برند. مثلا روابط نیرو میان معلمان و دانش آموزان را در نظر بگیرید. دانش آموزان نیازمند دانستن و مهارت می باشند و معلمان افرادی هستند که می توانند این نیاز را برطرف کنند. بنابراین معلمان در مرتبه ای فرادست و دانش آموزان در مرتبه ای فرودست قرار دارند. آنان از تاکتیک هایی همچون امتحان و نمره دادن برای حفظ این مرتبه فرادستی استفاده می کنند. بنابراین معلمان می توانند نه تنها زندگی دانش آموزان در مدرسه بلکه بخشی از زندگی آنان در بیرون از مدرسه را نیز اداره کنند و بدین گونه بر آن ها حکومت نمایند. در واقع «حکومت به منزله تکنیکی است که به برخی امکان می دهد زندگی برخی دیگر را با وجود یا به یمن این واقعیت اداره کنند که همواره میان افراد در جامعه ای معین روابط نیرو وجود دارد.» ( همانجا،ص۱۴۳)
البته باید توجه کرد که در عمل حکومت کردن این طور نیست که در یک طرف نسبت به طرف دیگر فقط نیروهای بیشتری وجود دارد بلکه همواره در کسانی که حکومت می شوند ساختار یا ویژگی وجود دارد که آنان را حکومت پذیر دیگران می کند. مثلا ناتوانی کودکان برای اداره زندگی شان همواره این امکان را مهیا می کند تا والدین بر آنان حکومت کنند. بنابراین « مسئله عبارت است از تحلیل کردن این رابطه میان کسانی که حکومت می شوند و کسانی که از رهگذر آن چه می توانیم ساختارهای استیلا و ساختارهای خود یا تکنیک های خود بنامیم حکومت می کنند»( همانجا،ص۱۴۴).
البته باید متذکر این نکته مهم شد که از نظر فوکو «روابط قدرت» و «استیلا» را نباید با هم یکی دانست. به عبارت دیگر قدرت لزوما قدرت حکومت سیاسی یک دولت نیست زیرا « روابط قدرت شرایط امکان جامعه و سوژه هستند که بدون روابط نیرویی که بر آن ها حکومت کند هیچ شکلی ندارد»(Simons,2013,p 307). روابط قدرت با انواع روابط اجتماعی دیگر مثل روابط تولیدی،خانوادگی، و جنسی درهم تنیده اند و بنابراین «قدرت هم امتداد با پیکربندی اجتماعی است»(Foucault,1980,p 142) از این رو قدرت از یک حکومت،گروه حاکم یا هر گروه دیگری سرچشمه نمی گیرد بلکه از کل شبکه روابط قدرت نشات می گیرد. در این میان سوژه های سیاسی، چه فرد چه گروه، حاملان قدرت درون « میدان متحرک و چندگانه از روابط قدرت» هستند.(Foucault,1990, p 102) روابط قدرت اساسا «روابط بین همدستان« یا « مقابله بین دو حریف» نیست بلکه این روابط مطابق با استراتژی های قدرت روی میدان هایی از روابط نیرو اعمال می شود که بر کنش ها حکومت می کنند. فوکو معتقد است که اگر سیایت را نظام روابط قدرت بدانیم آنگاه چنین استراتژی های قدرتی بوسیله مولفه های گوناگون درهم آمیخته از روابط قدرت، تکنولوژی های سیاسی (انضباط[۵] و زیست-سیاست[۶]) را گسترش می دهند تا بر کنش ها حکومت کنند.
در پرتو چنین نگرشی به قدرت، عمل مشاهده کردن در کلینیک پزشکی فقط دیده شدن عده ای توسط عده ای دیگر نیست بلکه رصد کردن بدن،کردار و اعمال برخی افراد توسط برخی دیگر هست آن هم نه به دلیل اینکه آنان دانشمندانی هستند که فقط از روی کنجکاوی به مطالعه بدن، کردار و رفتار دیگران می پردازند بلکه موضع و جایگاه تاکتیکی یا استراتژیک آن ها این امکان را می دهد تا زندگی برخی دیگر را رصد ، کنترل و اداره کنند. و در یک کلمه بر آنان «حکومت» کنند. به عبارت دیگر «مشاهده» یکی از تکنیک های اعمال قدرت است که امکان حکومت مشاهده گران – حکومت متخصصان علوم پزشکی -را بر مشاهده شوندگان –بیماران- فراهم می کند. در ادامه چگونگی پیدایش این تکنیک و اعمال آن در نظام روابط نیروها را در کتاب تولد کلینیک بررسی می کنیم.
[۱] – power
[۲] – politics
[۳] – government
[۴] – conduct of conducts
[۵] – discipline
[۶] – biopolitics
منبع:
مقدم حیدری،غلامحسین(۱۳۹۶)« مشاهده کلینیکی به مثابه عملی سیاسی» فصلنامه علمی پژوهشی فلسفه علم، سال هفتم، شماره اول