شاید بتوان گفت که بقراط مهمترین پزشکی است که نظریه پزشکی اخلاطی را در رساله های خود تدوین کرد. در ادامه می خواهیم نشان دهیم که تنجیم بکار گرفته شده توسط او در آثارش، طالع بینی نیست بلکه تنجیم طبیعی است. وی می کوشد تا با استفاده از اطلاعات نجومی درباره اجرام سماوی و منطقه البروج، به دو شیوه بیماری ها را تشخیص دهد:
– بیان تطابق میان بیماری ها با موقعیت اجرام سماوی
– پیش بینی وضعیت آب و هوا و تطابق آن با موقعیت اجرام سماوی و تشخیص بیماری ها
برای مورد اول چرخش روح و تطابق آن با چرخش سماوی را بر اساس رسالهتقدمه المعرفه[۱] و برای مورد دوم رساله لأزمنه و المیاه و البلدان [۲]را بررسی می کنیم.پرسش مهمی که در این مقاله با آن روبرو هستیم این است که آنان چگونه میان تغییرات سماوی و سلامتی و بیماری انسان ها رابطه برقرار می کردند؟
بقراط در رساله تقدمه المعرفهمعتقد است کهدر بدن انسان چرخش روح رخ می دهد که با چرخش سماوی متناسب است. البته باید توجه کرد که تصور او از روح[۵] تصوری دینامیک و عینی است. او در این رساله از گذرگاه های[۶] روح سخن می گوید. « گذرگاه هایی که روح در آن ها حرکت می کند»(۷) او همچنین به «جنبش روح[۷]» نیز معتقد است. برای بقراط روح سیالی مرکب از آب و آتش هست که از درون گذرگاه های درون بدن حرکت می کند. نکته قابل توجه این است که این حرکت مدور است. از نظر بقراط « روح انسان از آب و آتش ترکیب شده است. .. که راهش را درون هر حیوانی از جمله هر انسان پیر و جوانی که تنفس می کند باز می کند. البته حرکت روح در همه افراد یکسان نیست. در بدن افراد جوان چرخش روح سریع است و چون بدن در حال رشد است، می سوزد و بصورت نور در می اید و در فرایند رشد بدن مصرف می شود. در افراد مسن این حرکت کند است و بدن سرد می باشد و در فرایند زوال بدن مصرف می شود.»(۸)
بنابراین از نظر بقراط روح درون بدن می چرخد و در طول شکل گیری جنین و پس از تشکیل پوسته خارجی، آتش در درونی ترین بخش بدن محبوس و توسط رطوبت بدن تغذیه می شود. پس از آن سوراخی در شکم که مخزن رطوبت است شکل می گیرد. بعد از آن کانال تغذیه و تنفس بوجود می آید که بسوی بیرون باز است و در حالیکه آتش درون بقیه بدن محبوس شده، سه مدار[۸]مدورحول شکم بوجود می آید. این سه مدار هم مرکز که به هم مرتبط هستند تصویر سه مدار کیهان می باشند که نزدیک ترین آن ها به شکم مشابه مدار ماه است و بیرونی ترین مدار مشابه مدار ستارگان هست. در حالیکه مدار میانی مشابه مدار خورشید است. داغ ترین و قوی ترین آتش در مدار میانی قرار دارد و « در این آتش ، روح و هوش و تفکر قرار گرفته است»(۹) از این رو بنظر می رسد که مدار روح منطبق با مدار میانی است.
تغییرات سرعت چرخش روح به ترکیب عناصر سازنده(اربعه) وابسته است. در این میان «آتش می تواند همه چیز را جابجا کند و آب همه چیز را پرورش می دهد». جوانا معتقد است این تبیین را می توان به مثابه سیکلوترونی دید که آتش شتابدهنده ذرات روح و آب ترمز آن است. بنابراین وقتی آب و آتش در تعادل اند سرعت چرخش روح ایده آل است. وقتی آتش بر آب فائق می شود، روح سریع تر می چرخد و اگر آتش خیلی خیلی قدرتش بیشتر از آب شودروح خیلی سریع تر می چرخد و سبب بروز دیوانگی می شود. بالعکس اگر آب بر آتش حاکم شود سرعت روح کندتر می شود و اگر این کند شدن تشدید شود سبب جنون حماقت می شود. به عبارت دیگر سرزندگی و کندی ذهن بر سرعت یا کندی روح منطبق است و آن هم منطبق بر ترکیب آب و آتش است که حول یک مدار می چرخند و در درون بدن انسان محصورند. بدین گونه «چرخش های درون بدن با چرخه های سماوی مرتبط می شوند»(۱۰) و« تطابقی میان ساختار عالم صغیر[۹] و عالم کبیر[۱۰] بوجود می آید»(۱۱)
تاثیر طلوع و غروب خورشید و ستارگان بر بیماری ها
بقراط در ابتدای کتاب هواها، آب ها و مکان هابه عواملی اشاره می کند که بدون در نظر گرفتن آن ها شیوه درمان پزشکی درست و کامل نمی باشد: این عوامل عبارتند از:
- فصل ها: هر فصلی تاثیرات مختص خودش را بر روی بدن افراد دارد.
- بادها، گرما و سرما: این عوامل در عین حالی که در همه مناطق وجود دارند اما در هر منطقه ای ویژگی های خاص خود را دارند.
- آب ها: کیفیت آب ها در مناطق مختلف– از جمله طعم و وزن آنها- از جایی به جایی دیگر متفاوت است.
بقراط معتقد است پزشکی که از این عوامل اطلاع داشته باشد، وقتی با بیماری خاصی در منطقه خاصی مواجه می شود، در تشخیص و درمان اشتباه نخواهد کرد و یا دچار شک و تردید نمی شود. با فراسیدن فصل و سال او می تواند تشخیص دهد که چه بیماری های همه گیری در تابستان یا زمستان شهر را تهدید می کند و چه افرادی در خطر خواهند بود. تغییر فصول همواره رخ می دهد و بنابراین می توان میان آن و شیوع بیماری ها رابطه برقرار کرد. مثلا از نظر بقراط تغییرات فصل ها بر روی هاضمه مردان تاثیر می گذارد. اما بقراط از تاثیر «سال» نیز بر شیوع بیماری ها خبر می دهد در حالیکه از نظر ما تفاوت معناداری میان سال ها وجود ندارد. اما بقراط معتقد است: «با آگاهی از تغییرات فصول، طلوع و غروب ستارگان و اینکه هر یک از آنها چگونه زخ می دهند او قادر خواهد بود که از قبل بداند چه سالی در راه است».(۱۲) و در این سال چه بیماری هایی – همه گیر یا غیر همه گیر- رخ خواهند داد. بدین شیوه پزشک در حفظ سلامت افراد موفق خواهد بود. آنچه می توان از این عبارت نتیجه گرفت این است که طلوع و غروب ستارگان بر ویژگی های سال مورد نظر تاثیر دارد. او سپس بر این امر تاکید می کند که شاید تصور شود که این موارد مربوط به هواشناسی است اما نجوم در این امر تاثیر دارد. « « نجوم نقش کوچکی در پزشکی ندارد بلکه نقش بزرگی در آن ایفا می کند»(۱۳)
اما چگونه باید موارد فوق را برای بررسی سلامتی افراد یک شهر توضیح داد؟ بادها بر اساس طلوع و غروب خورشید، و فصول بر اساس غروب و طلوع ستارگان تبیین می شوند. بررسی فصول، بادها و آب ها بر اساس موقعیت خورشید و ستارگان – بویژه طلوع و غروب آن ها- انجام می شود.مناسب بودن شهرها برای زندگی بر اساس وضعیت خورشید و بادهایی که می وزد به سه بخش تقسیم می شوند:
- شهرهایی که بین طلوع و غروب خورشید در معرض بادهای گرم هستند.
چنین شهرهایی اگر از بادهای شمالی در امان باشنددارای آب فراوان و البته شور هستند. این شهرها در تابستان گرم و در زمستان سردند. بدن ساکنانشان تر و شل است. از این رو نباید زیاد بخورند و بیاشامند. زنان این شهرها در معرض بیماری و کودکانشان در معرض حملات عصبی هستند(۱۴)
- شهرهایی که بین طلوع و غروب زمستانی خورشید در معرض بادهای سرد هستند.
آب این مناطق خیلی سرد است و مردان شان باریک و بلندند و با مشکلات دفع گوارشی مواجه اند. بیماری های شایع در بین شان عبارتند از: بیماری های همه گیر، بیماری های حاد و ذات الجنب. روده هایشان بند می آید و ریه هایشان از ترشحات پر می شود که علت آن تنش بدن و سختی روده هاست. به دلیل خشکی بدن و سردی آب ممکن است رگ هایشان پاره شود. …(۱۵)
- شهرهایی که بین طلوع تابستانی و زمستانی خورشید در معرض بادها هستند.
افرادی که در جهت طلوع خورشیدند بهتر از افرادی هستند که به سمت شمال اند. گرما و سرمای این مناطق متعادل تر هستو آب هایی که به سمت طلوع خورشید روانند شفاف، معطر، ملایم و لذت بخش ترند. زیرا خورشید صبح ها در زمان طلوع و درخشیدن بر این آب ها سبب دفع بخارات آن ها می شود و آن ها را خالص و پاک می کند. افراد ساکن در این شهرها اغلب خوش رنگ و سرزنده اند. صداهایشان صاف است و مزاج و عقلشان بیشتر از افرادی هستند که رو به شمال زندگی می کنند. به همین شیوه محصولات چنین سرزمینی بهتر از جاهای دیگر است..(۱۶).
همانطور که می بینیم بقراط می کوشد تا با بیان تاثیر طلوع و غروب خورشید تاثیر آن بر روی آب ها و در نتیجه تاثیر آن بر روی بیماری و سلامت افراد را تبیین کند.
در ادامه این رساله بقراط می کوشد تا با بیان موقعیت طلوع و غروب ستارگانی مثل شعرای یمانی تاثیر آن را بر سلامتی و بیماری افراد بیان کند.اودر این باره می گوید:
- اگر پیدایش طلوع و غروب ستاره ها مطابق پیش بینی ها باشد آنگاه در صورتیکه در پاییز بارندگی داشته باشیم، زمستان معتدل باشد – یعنی نه خیلی گرم و نه خیلی سرد باشد- و در بهار و تابستان باران های فصلی داشته باشیم؛ آنگاه به احتمال زیاد سال سلامت زایی خواهیم داشت. اما اگر زمستان خشک و شمالی و بهار بارانی و جنوبی باشد ، تابستان دارای ویژگی تب زایی خواهد بود و باعث ایجاد التهاب چشم و اسهال خونی می شود.
- اگر در هنگام ظهور شعرای یمانی[۱۱]باران و طوفان های زمستانی به وقوع پیوست ، و اگر بادهای اتسیا[۱۲] بوزد ، دلایلی وجود دارد که امیدوار باشیم این بیماریها- اسهال خونی و تب های بلغمی- متوقف شوند و پاییز سلامت زا باشد. اما اگر چنین نباشد ، احتمالاً فصل مهلکی برای کودکان و زنان است .
- اما اگر فصل شمالی و بدون آب باشد ، بارانی نمی بارد ، نه بعد ازشعرای یمانیو نه نگهبان شمال[۱۳]این حالت با کسانی که به طور طبیعی بلغمی هستند ، یا افرادی که دارای خلق و خوی مرطوب هستند و یا زنان به بهترین وجه سازگار است. اما بیشتر برای افراد صفراوی بد است. زیرا آنها خیلی خشک می شوند ، و در آنان التهاب چشم با طبیعت خشک ، تب های حاد و مزمن و در برخی موارد سوداوی مشاهده می شود….. اما همه این شرایط برای افرا د بلغمی مفید است ، زیرا سبب خشکی در بدن آنان می شوند(۱۷)
- همچنین باید در مورد طلوع ستارگانی همچونشعرای یمانی، نگهبان شمال، و غروبخوشه پروین[۱۴]، مراقب بود.زیرا بیماریها در این روزها به نقطه بحرانی خود می رسند: برخی کشنده به نظر می رسند ، برخی از بین می روند و برخی تغییر اساسی می کنند(۱۸).
همانطور که ملاحظه کردیم یکی از مراحل تشخیص و پیش آگهی[۱۵] و پیشگیری از بیماری ها در نزد بقراط آگاهی از وضعیت حرکت اجرام سماوی، طلوع و غروب خورشید و ستارگان است. اما باید توجه کرد که نزد بقراط ، موقعیت اجرام سماوی فقط عاملی در میان عوامل دیگر مثل رژیم غذایی، آب، باد و موقعیت جغرافیایی محل زندگی افراد است و به هیچ وجه نقش پیش گویی و طالع بینی ندارد. او حتی می کوشد تا در برخی موارد مکانیسم تاثیر تغییر و تحولات در اجرام سماوی را بر روی چگونگی بروز و ظهور بیماری ها نشان دهد. مثلا وقتی که از تاثیر طلوع و غروب خورشید بر روی بخار آب ها و در نتیجه بر روی بیماری ها سخن می گوید تلاش می کند تا بخار آب ها را حلقه واسطی برای نشان دادن مکانیسم تاثیر اجرام سماوی بر روی بیماری ها بکار گیرد. از این رو تنجیم پزشکی بقراط نوعی تنجیم طبیعی است.
[۱]–Regimen
[۲]– On Airs, Waters, and Places
هواها، آب ها و مکان ها
[۳]– a rotation of the soul
[۴]– astral rotation
[۵]– soul
[۶]– passage
[۷]– the movement of the soul
[۸]– circuit
[۹]– microcosm
[۱۰]– macrocosm
[۱۱]– Dog Star
معادل لاتین شعرای یمانی Sirius است که در محاوره عامیانه به عنوان “ستاره سگ” شناخته می شود ، که نشان دهنده برجستگی آن در صورت فلکی کلب اکبرCanis Major (سگ بزرگتر) است.
[۱۲] – the etesian winds
“بادهای دوره ای”؛ بادهای شمالی قوی و خشک دریای اژه هستند که از اواسط ماه مه تا اواسط سپتامبر می وزند. بادهای اتسیا تأثیر آب و هوایی غالب در حوضه دریای اژه هستند.
[۱۳]-Arcturus
[۱۴]– Pleiades
[۱۵]– Prognosis
پیش‌آگهی یکی از واژگان پزشکی است که برای بیان پیش‌بینی آینده یک بیماری به کار می‌رود. در حقیقت پیش‌آگهی پیش‌بینی‌ای است که پزشک با توجه به وضعیت بالینی بیمار و سطح امکانات و دانش پزشکی در آن زمینه برای بیمار خود دارد.
منبع
مقدم حیدری، غلامحسین(۱۴۰۱) تنجیم پزشکی نزد بقراط و جالینوس،مجله اخلاق و تاریخ پزشکی،دوره ۱۵