علم و شبه علم در مدخل دانشنامه فلسفی استنفورد (۱)

تمایز بین علم و شبه علم در واقع بخشی از یک تلاش بزرگتر است؛ کدام یک از باورهای ما معتبرند؟
مرزبندی علم از شبه‌علم به دلایل نظری و عملی انجام می‌شود. از منظر نظری مسئله مرزبندی در فلسفه علم شبیه به شناخت مغالطات در منطق غیررسمی است؛ به همان شیوه‌ای عمل می کند که شناخت مغالطات کمک می کند که استدلال‌های عقلانی را تشخیص دهیم. از منظر عملی این تمایز می تواند به نوعی راهنمای اقدام در زندگی شخصی و عرصه عمومی عمل کند.

از آنجایی که علم قابل اعتمادترین منبع شناخت ما در گستره وسیعی از عرصه‌هاست، ما نیاز داریم معرفت علمی را از آن‌هایی که فقط معرفت علمی به نظر می‌رسند، بازشناسیم.

۱. از آنجایی علم در عصر حاضر از جایگاه والایی در بیشتر جوامع برخوردار است، تلاش‌های فراوانی می شود که بسیاری از ادعاها، آموزه‌ها و محصولات، علمی جلوه کنند تا از این اعتبار از پیش آماده نزد مخاطبان بهره‌مند شوند. از این جهت مسئله تحدید در بسیاری از حوزه‌ها مطرح است. [و در بعضی از آن‌ها ایجاد مرز و تمایز ساده نیست]
۲. بعضی از پراهمیت‌ترین کاربردهای عملی مسئله تحدید:
۳. سیاست‌ اقلیمی: اجماع علمی بر مسئله‌ی تغییرات در حال پیشرفت آب‌وهوایی انسان زا، جای هیچ شک مستدلی باقی نگذاشته است. نکار علم به طور قابل توجهی اقدام آب و هوایی را به تأخیر انداخته است و هنوز یکی از عوامل اصلی مانع از اقدامات کارآمد برای کاهش تغییرات آب و هوایی است (اورسکس و کانوی ۲۰۱۰؛ لواندوفسکی و همکاران ۲۰۱۹). تصمیم گیرندگان و مردم باید بدانند که چگونه بین علم آب و هوا و اطلاعات نادرست تقلید علم در مورد آب و هوا تمایز قائل شوند
۴. سیاست‌های زیست محیطی: به منظور ایمن بودن در برابر بلایای احتمالی، زمانی که شواهد معتبر اما ناکافی از یک خطر زیست‌محیطی وجود داشته باشد، ممکن است اقدامات پیشگیرانه مشروع باشد. این را باید از اقداماتی در برابر خطر ادعایی که اصلاً شواهد معتبری برای آن وجود ندارد متمایز کرد. بنابراین تصمیم گیرندگان در سیاست زیست محیطی باید بتوانند بین ادعاهای علمی و شبه علمی تمایز قائل شوند.
۵. مراقبت های بهداشتی: علم پزشکی درمان ها را با توجه به شواهد مؤثر و ایمنی آنها توسعه و ارزیابی می کند. فعالیت های شبه علمی در این زمینه باعث مداخلات بی اثر و گاه خطرناک می شود.

ارائه دهندگان مراقبت های بهداشتی، بیمه گذاران، مقامات دولتی و – از همه مهمتر – بیماران به راهنمایی در مورد چگونگی تمایز بین علم پزشکی و شبه علم پزشکی نیاز دارند.

۶. شهادت کارشناس : برای حاکمیت قانون ضروری است که دادگاه ها حقایق را درست تشخیص دهند. اعتبار انواع مختلف شواهد باید به درستی تعیین شود و شهادت متخصص باید بر اساس بهترین دانش موجود باشد. گاهی به نفع اصحاب دعوا است که ادعاهای غیرعلمی را به عنوان علم محکم مطرح کنند. بنابراین دادگاه ها باید بتوانند بین علم و شبه علم تمایز قائل شوند. فیلسوفان اغلب نقش برجسته ای در دفاع از علم در برابر شبه علم در چنین زمینه هایی داشته اند. (Pennock 2011)
۷. روزنامه نگاری: هنگامی که عدم قطعیت علمی، یا اختلاف نظر مربوطه در جامعه علمی وجود دارد، باید در گزارش های رسانه ای در مورد موضوعات مورد نظر پوشش داده شود و توضیح داده شود. به همان اندازه مهم، اختلاف نظرها بین متخصصان علمی معتبر از یک سو و از سوی دیگر طرفداران ادعاهای علمی غیرمستند باید به عنوان آنچه هستند توصیف شود. درک عمومی از موضوعاتی مانند تغییرات آب و هوایی و واکسیناسیون به طور قابل توجهی توسط کمپین های سازماندهی شده ای که موفق شدند در رسانه ها دیدگاه هایی را که کاملاً در علم رد شده اند به عنوان دیدگاه های علمی مشروع نشان دهند، با مشکل مواجه شده است (بویکوف و بویکوف ۲۰۰۴؛ بویکوف ۲۰۰۸). رسانه ها به ابزارها و شیوه هایی برای تمایز بین مناقشات علمی مشروع و تلاش برای عرضه ادعاهای شبه علمی به عنوان علم نیاز دارند

* دانشجوی دکترای فلسفه علم و تکنولوژی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

منبع Hansson, Sven Ove, “Science and Pseudo-Science”, The Stanford Encyclopedia of Philosophy (Fall 2021 Edition), Edward N. Zalta (ed.), URL = <https://plato.stanford.edu/archives/fall2021/entries/pseudo-science/>.