«کارکرد» (function)یکی از مفاهیم متداول در علوم زیستی[i] و زیست پزشکی هست. در فیزیولوژی گیاهی و جانوری بطور مدام از کارکردهای گوناگون اندام های مختلف گیاه و جانور صحبت می شود. مثلا کارکرد پرچم در گیاه ، گرده افشانی و در نتیجه تولید مثل گیاه است یا برخی از کارکردهای «پر» در پرندگان عبارتند از کمک به پرواز، عایق حرارتی و ضدآب بودن. «بخشی از زیست شناسی که زندگی ارگانیسم های فردی (روشی که آنها ساخته شدنه اند، کار می کنند و رفتار می کنند) را جستجو می کند «زیست شناسی کارکردی» نامیده می شود». به عبارت دیگر «مطالعه کارکرد -محور این بخش از پژوهش های زیست شناسی است»(Wouters,2003,p 633) در واقع «کارکرد» نقش اساسی در بازی-زبان علوم زیستی دارد. از این رو برای فهم آن باید چگونگی بکارگیری آن را واکاوی کنیم. از این رو بیان موارد زیر ضروری است:
- «هنگامی که زیست شناسی از کارکرد چیزی سخن می گوید، به نظر می رسد مطلبی درباره کاری که آن چیز برای انجامش ساخته شده بیان می کند؛ نه کاری که انجام می دهد»(عکاشه،۱۳۹۹،ص۸۸) مثلا با توجه به اینکه پرچم اندام نر گیاهان گلدار است کارکرد پرچم یک گل تولید و ذخیره گرده و انتقال آن به تخمدان گل ماده است.
- «مفهوم کارکرد تعابیر متعددی دارد اما حداقل برخی از این تعابیر بنظر می رسد که به یک تعبیر ضمنی هدف-جهتدار دلالت دارند» و از این رو « اغلب جنبه ای هنجاری و ارزشی برای کارکردها وجود دارند»(van Hateren,2017) مثلا اگر پرچم گلی تولید و گرده افشانی را مطابق طرح و هدفی که برای آن ساخته شده است انجام ندهد دچار کژکاری[ii] شده است.از این رو «هرجا سخن از کارکرد معنادار است، سخن از کژکاری[iii] نیز معنا دارد.» (عکاشه،۱۳۹۹،ص۸۸)
- بیان کارکرد یک چیز بکار گیری الگویی تبیینی است: تبیین علت وجود آن چیز. (عکاشه،۱۳۹۹،ص۸۸) مثلا وقتی می پرسیم چرا گیاه پرچم دارد؟ در واقع طلب تبیین برای پرچم گیاه می کنیم و پاسخ ما یعنی« برای گرده افشانی»که کارکرد پرچم گیاه را بیان می کند، ارائه تبیینی برای آن است. از این رو «ذکر کارکرد یک نمونه[iv] زیست شناختی اغلب در تبیبین هایی که زیست شناسان ارائه می کنند نقشی کلیدی دارد» (عکاشه،۱۳۹۹،ص۸۹)
- بکارگیری «کارکرد» در حوزه زیست شناسی با حوزه تکنولوژی -مصنوعات بشری- مشابه است. هر تکنولوژی ای دارای طرح و برنامه ای[v] هست که بر اساس آن ساخته شده است. کارکرد ساعت نشان دادن زمان است. کارکرد چرخ اتومبیل ، توانایی حرکت آن است. نکته مهم این است که مصنوعات بشری به قصد خاصی به دست انسان طراحی شده اند تا وظیفه خاصی را اجرا کنند. پیش فرض بکارگیری «کارکرد» در علوم زیستی نیز آن است که گویا موجودات زنده نیز مطابق طرح و قصد خاصی بوجود آمده اند. از این رو هر عضو یا اندام آنها نیز به منظور کارکرد ویژه ای طراحی شده است. به همین دلیل اگر آن اندام یا عضو کارکرد مورد نظر را نداشته باشد دارای کژکاری است. بنابراین الگوی تبیینی مبتنی بر کارکرد از نوع تبیین های علت غایی است.
- تبیین علت غایی کارکرد برای یک عضو ، پاسخی به این پرسش است که «چرا آن عضو وجود دارد؟» وقتی می پرسیم چرا پرچم در گیاه وجود دارد؟ می گوییم « برای گرده افشانی و تولید مثل». این غایت و قصد و منظوری است که پرچم برای رسیدن بدان طراحی شده است.
- البته استفاده از مفهوم کارکرد در تبیین های غایت انگاری همواره مورد مناقشه بوده است. مثلا ارنست مایر – زیست شناس معروف و معاصر- معتقد است که « کلمه کارکرد در زیست شناسی به دو معنای بسیار متفاوت به کار می رود که در تحلیل غایت انگاری باید به دقت از یکدیگر تمییز داده شوند… اصطلاح کارکرد گاهی در مورد فرایندهای فیزیولوژیک و گاهی در مورد نقش زیست شناختی یک ویژگی در چرخه زندگی جانداران بکار می رود». (مایر،۱۳۸۸، ص ۵۹) پرچم در گیاه کارکرد گرده افشانی دارد اما نقش زیست شناختی آن را می توان تولید مثل دانست. باید توجه کرد که « توصیف کارکرد فیزیولوژیک یک اندام یا ویژگی زیستی دیگر غایت انگارانه نیست ….. آنچه در تحلیلی از منظر غایت انگاری اهمیت دارد نقش زیست شناختی یک ساختار یا فعالیت است»(مایر،۱۳۸۸، ص۵۹)
منبع: مقدم حیدری،غلامحسین(۱۴۰۱)تفسیر طبیعت گرایانه از تنوع اشکال موجودات زنده :«اصل شرایط حیات» کوویه، مجله پژوهش های علم و دین،
[i]– علوم زیستی(Bioscience) به همه رشته‌های علمی همچون: زیست‌شناسی، پزشکی و اکولوژی گفته می‌شود که با جانداران، فرایندهای زیستی و روابط متقابل آنها با یکدیگر و زیست‌بومآن‌ها سروکار دارد.
[ii]– malfunction
[iii]– malfunction
[iv] – item
[v] – use plan