در تشخیص بیماری ها در جوامع ابتدایی آنچه اهمیت دارد این است که درمانگر پی ببرد چه قدرت کینه توزی شخص بیمار را تسخیر کرده است یا چه طلسمی بر او کارگر افتاده است یا چه موجود زنده یا مرده ای زندگی را برای او سخت کرده است و …. اما باید توجه کرد فقط کسی می تواند بیماری را تشخیص دهد که شایستگی و توانایی این را داشته باشد تا با ارواح یا نیروهای مرموز ارتباط برقرار کند و بتواند آن ها را از جسم بیمار دور کند. از این رو تشخیص و درمان بیماری ها در گرو سه گام است:
- رجوع به درمانگر یا شمن یا جادوگر
- تلاش درمانگر برای اینکه خود را به حالتی ببرد که بتواند با نیروهای مرموز ارتباط برقرار کند.
- تاثیر بر نیروهای مرموز و ارواح برای دوری از بیمار
بالفعل شدن این سه گام در گرو یکسری مناسکی هست که ممکن است ساعت ها و حتی یک روز به طول انجامد. مناسکی مثل روزه گرفتن، به تن کردن لباس مخصوص، آویختن زینت آلات جادویی خواندن افسون ها، درست کردن طلسم ها رقصیدن تا حد خستگی زیاد و عرق ریختن و در پایان رفتن به حالت خلسه. در این حالت درمانگر کاملا از محیط اطرافش نا آگاه می شود و خود را در میان ارواح می بیند. در این لحظه او به تشخیص شهودی بیماری دست می یابد.
در شیوه تشخیص بیماری در جوامع ابتدایی ، توجه بسیار کمی به نشانه ها و علایم بیماری می شود زیرا بیماری مکانمند نیست
Boas در ۱۸۹۰ در مقاله ای درباره بومیان قبایل کانادا ، مهمترین ابزار شمن را وقتی می خواهد بیماری را درمان کند چنین توصیف می کند:
«کلاه حصیری که به هنگام خواندن ورد بر سر می گذارد اما پیش از آنکه بر سر نهد به آن فوت می کند و به آن آبی را می پاشد که بر گیاهانی که در جادو بکار می روند ریخته بوده و پس از عبور آب از آن گیاهان آن را جمع کرده است. همین که شمن کلاه را بر سرش گذاشت طوری عمل می کند که گویی دیوانه است. او با خواندن آن افسونی که در زمان تحلیفش از روح نگهبانش دریافت کرده است به حال نشئه در می آید. سپس آنقدر می رقصد که عرق از سر و رویش بریزد و در این حالت سرانجام روحش حضور پیدا می کند و با او حرف می زند»(برول،۳۷۳)
همانطور که ملاحظه می شود در این شیوه تشخیص بیماری ، توجه بسیار کمی به نشانه ها و علایم بیماری می شود بلکه «تشخیص بیماری با طبل، رقص، سردادن آواهای جنون آمیز، آینه، دود مواد مخدر و گفتگوی با ارواح انجام می گیرد». (برول،۳۷۳) دلیل آن این است که جایگاه بیماری درون بدن یا اندام های مرئی انسان نیست بلکه این روح انسان است که مورد حمله نیروهای خارجی قرار گرفته است. به عبارت دیگر عدم توجه به نشانه ها و علایم بیماری به دلیل آن است که بیماری در جوامع ابتدایی مکانمند نیست.