سینما ابزاری برای آموزش علوم انسانی پزشکی: برنامه پزشکی و سینما (مدیسینما) در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان

تقدیم به دوست سفر کرده زوان قوکاسیان

 

مقدمه

از هنگامی که ساختار و کارکرد بدن انسان در تندرستی و بیماری، به طور سیستماتیک مورد بررسی قرار گرفت، طب وارد عصر مدرن شد. در انتهای قرن نوزدهم، بیشتر اعضای جامعه پزشکی پذیرفته بودند که طب شاخه‌ای از علوم زیستیbiology  است و باید فرآیندهای بیماری را با اصطلاحات آناتومی و فیزیولوژی تبیین کرد. از این رو مدل مکانیکی بیماری، پارادایم غالب در پزشکی شد. مطابق این نظریه بیماری نوعی اختلال در ماشین بیولوژیک است. نمونه‌های برجسته از کارکرد این مدل را می‌توان در درمان‌های مؤثر برای بیماری‌های قلبی، روش‌های تشخیصی در بیماری‌های ریه، قلب و گوارش، تکامل روش‌های بیهوشی مدرن و کشف آنتی‌بیوتیک‌ها یافت (۱).

علی‌رغم خوش‌بینی‌های اولیه، طب مدرن در بسیاری از حوزه‌ها نتوانست موفقیت چندانی کسب کند. این تصور که با گسترش خدمات بهداشتی می‌توان بیماری را کاهش داد با تردید جدی روبرو شد. هنوز بسیاری از بیماری‌های مزمن و ناتوان کننده، مانند آرتریت روماتوئید و مالتیپل اسکلروز و … وجود دارند که نمی‌توان از بروز آنها پیشگیری کرد و درمان موثری هم ندارند (۱). اقبال عمومی به خدمات طب مکملalternative medicine  نشان از تردید نسبت به رهیافت‌ها و پیش‌فرض‌های پزشکی مدرن دارد (۲). از سوی دیگر، پیشرفت‌های طب در زمینۀ باروری مصنوعی، پیوند اعضاء و سلول‌های بنیادی نیز با نگرانی‌های جدی اخلاقی مواجه شده است. تمام این چالش‌ها نشان از این دارد که طب وارد مرحله بی‌ثباتی پارادایمی شده است (۱).

بحران پارادایمی طب سبب نزدیکی علوم انسانی و طب شد. طبی که تا کنون فقط رویکردهای زیستی به مشکلات خود را بر می‌تابید دست به دامان علوم انسانی شده بود. برآیند تلاش‌ها برای بازنگری در پارادایم طب در مدلِ جرج انگلGeorge Engel  نمود یافته است. وی در سال ۱۹۷۷ با ارائه مدل زیست- روان- اجتماعیBiopsychosocial  در صدد برون رفت از این بحران برآمد (۳). او معتقد بود تفکر انسان زدایDehumanizing  طب مدرن ریشه در رویکردِ دوگانه‌انگار و کاست‌گرای آن دارد. تفکر دوگانه‌انگار Dualistic که بر پایه فلسفه دکارتی بنیان شده است بین جسم و ذهن انسان تمایزی اساسی قائل می‌شود و بیماری را اختلال در کارکرد یک ماشین زیستی می‌انگارد. رویکرد کاست‌گراReductionisitc  انسان را به سلول و اجزاء زیرسلولی مثل مولکول فرو می‌کاهد و برای فهم پدیدارهای بیماری و سلامت از آنها مدد می‌جوید. بنابراین هر پدیده‌ای که در سطح ملکولی و سلولی قابل توضیح نباشد، مورد غفلت جدی قرار می‌گیرد. انگل پیشنهاد می‌کند که رویکردی کل‌گراholistic  باید جایگزین رویکرد زیست پزشکی biomedical  approach  فعلی گردد (۴). این مدل جریانی به راه انداخت که اکنون به طور عام علوم انسانی پزشکی نامیده می‌شود.

 علوم انسانی پزشکی

علوم انسانی پزشکیmedical humanities   رویکردی بینارشته‌ای به جنبه‌های مختلف طب مثل درمانگری/ طبابت و آموزش پزشکی و پژوهش است که دغدغۀ آن جنبه‌های انسانی در طب است.  این تعریف خواه ناخواه دو جنبه از طب را رودررو قرار می‌دهد: جنبۀ علمی و جنبۀ انسانی. جنبۀ علمی پزشکی، عینیت‌گرا، سرد و بی‌روح و گاهی اوقات تهدیدکننده است در حالی‌که جنبۀ انسانی طب غیرتجربی، غیرقابل اندازه‌گیری، کیفی و ذهنی است. این دو جنبۀ طب با اتخاذ یک رویکرد مشترک و همدلانه  می‌توانند در هم ادغام شوند و فهم ما را از مفهوم سلامت انسان ژرف‌تر کند. از آن‌جایی‌که موضوعِ طب، سلامت انسان است و برای ارتقاء و حفظِ سلامت انسان باید ابعاد مختلف وجودی او را مدنظر قرار داد، علوم انسانی نقش برجسته‌ای در طب دارد. مسلماً نمی‌توان در مورد سلامت، برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری کرد بدون آنکه به جنبه‌های فلسفی، تاریخی، جامعه شناختی، روان‌شناختی، انسان‌شناختی و  ….  توجه کافی مبذول کرد. نتیجه این رویکرد بصیرتی تازه به بیمار، پزشک و نظام سلامت خواهد بخشید (۸-۳).

علوم انسانی طب به طور خلاصه به کاربرد علوم انسانی (ادبیات، فلسفه، اخلاق، تاریخ)، علوم اجتماعی(جامعه‌شناسی، انسان‌شناسی، روانشناسی) و هنر (هنرهای تصویری، تئاتر، سینما) در آموزش طب و طبابت اطلاق می‌شود. علوم انسانی پزشکی دغدغه سلامت جامعه دارد و در راستای ارتقاء آن می‌کوشد. این تعهد commitment  و همذات‌پنداری وجه بارز تمایز این رویکرد از سایر حوزه های علوم انسانی است.

کارکردهای علوم انسانی پزشکی

حیطه‌های مختلف علوم انسانی پزشکی در صدد پر کردن شکاف بین دیدگاه زیست- پزشکی  . Bio-medical approach  وعلوم انسانی هستند. نتیجه ی چنین رویکردی تسهیل آموزش  و پژوهش های بین رشته ای، ارائه مفهوم کاملتری از سلامت انسان، رشد رویکرد بیمار محور در ارائه خدمات مراقبتهای بهداشتیpatient-oriented ، کاهش اقتدار و تصور همه کار توانی طب omni potency and authority  و کمک به پزشکان در حل مسائل اخلاقی که طب امروز با آن دست به گریبان است، خواهد بود (۸-۵).

آموزش علوم انسانی پزشکی

دست اندرکاران آموزش پزشکی بر این موضوع اتفاق نظر دارند که برای آموزش علوم انسانی به دانشجویان پزشکی، هنر و ادبیات مثل داستان، تئاتر، سینما و … وسایل مناسبی است. علی‌رغم این توافق عمومی برای آموزش، مشکلات زیادی برای اضافه کردن این نوع برنامه‌ها به برنامه درسی دانشکده‌های پزشکی که به شدت بر پایه علوم زیست پزشکی است وجود دارد. در حال حاضر مطالب مرتبط با علوم انسانی پزشکی بصورت بسیار محدود در دانشکده‌های پزشکی تدریس می‌شوند. از آنجا که مفاهیم مرتبط با علوم انسانی کیفی هستند ریختن آنها در قالب‌های از پیش تعیین شده و آموزش و ارزیابی آنها با روش‌های معمول تاثیر آموزشی چندانی نخواهد داشت. در آموزش پزشکی امروز این نگرش  وجود دارد که فهم نگرش‌ها و باورهای پزشک و بیمار می‌تواند به ارتقاء کیفیت و جنبه‌های اخلاقی خدمات بهداشتی کمک کند و این پاسخگویی accountability  سیستم بهداشتی درمانی را ارتقا دهد. آموزش مفاهیم علوم انسانی به دانشجویان پزشکی، نه تنها باعث ارتباط بهتر با بیمار و پذیرشcompliance  بیمار می‌شود، بلکه عدم درک آنها باعث خطاهای تشخیصی و درمانی می‌شوند. عدم توجه به این جنبه‌ها در آموزش پزشکی، منجر به تربیت پزشکانی شده است، که به جنبه‌های انسانی بی‌توجهند و با بیماران مکانیکی برخورد می‌کنند. از سوی دیگر مطالعات نشان داده است که میزان همدلی و کیفیت قضاوت اخلاقی در دانشجویان پزشکی در طول تحصیل به طرز چشمگیری کاهش می‌یابد.

این فقدان برنامه مدون آموزشی از یک سو و کاهش همدلی و قضاوت اخلاقی در دانشجویان پزشکی در طول دوران تحصیل از سوی دیگر- که در مطالعات متعددی نشان داده شده است- زنگ خطری برای همه متولیان آموزش پزشکی است.

دانشجویان پزشکی تجربیات اندکی از بیماری، درد و مرگ دارند و مطالعه کتاب‌های درسی کمک چندانی در نحوه درک و کنار آمدن با این مشکلات نمی‌کند. خواندن متون ادبی و دیدن آثار هنری می‌تواند به‌خوبی این‌گونه تجربیات را به آنها منتقل کند. از این رو استفاده از ادبیات و هنر در آموزش پزشکی مورد توجه واقع شده است.

سابقۀ پژوهش

از میان مدیوم‌هایی که می‌توان مفاهیم علوم انسانی را منتقل کرد، سینما به عنوان یک مدیوم که  می‌تواند تجارب انسانی (مثل درد و رنج،  تجربه بیمار بودن، مرگ) را بدون واسطه به مخاطب منتقل کند، از بقیه مناسب‌تر به نظر می‌رسد. فیلم مدیومی است بسیار جذاب که در خلال آن می‌توان مطالب زیادی را آموزش داد. این رسانۀ تصویری این توانایی را دارد که با تصویر مفاهیمی را منتقل کند که به آسانی در کلاس‌های درس قابل انتقال نیست. فیلم حتی هنگامی که به نظر می‌رسد فقط سرگرم کننده است می‌تواند آموزش دهد.

سینما به عنوان یک ابزار در آموزش پزشکی مورد استفاده قرارگرفته است.(۱۰-۱۹)در سال ۱۹۹۲ واحد علوم انسانی سلامت در دانشگاه نیوفوندلند برنامه Films in medical education FIME را برگزار کرد.(۱۴)هدف این برنامه آشنایی  دانشجویان پزشکی را با عقاید مردم درباره حرفه پزشکی و تاثیر آن بر طبابت است. اجرای این برنامه به شکل مدول‌  . module های نمایش فیلم، بحث و کتاب کارworkbook  در مورد موضوع هر جلسه بود. در مطالعه دیگری فیلم برای آموزش روانپزشکی پیشنهاد شده است.(۱۵) فیلم‌ها می‌توانند تصویر واقعی از خصوصیات شخصیتی و اختلالات روانی، روابط بین فردی و خانوادگی و بستر اجتماعی این اختلالات به دست دهند. فیلم‌ها در آموزش روان‌شناسی، آسیب‌شناسی روانی و درمان‌های روانی مورد استفاده قرارگرفته‌اند. علی‌رغم اینکه تعدادی برنامه از مدیوم سینما برای آموزش به پزشکان و دانشجویان پزشکی استفاده کرده‌اند، معمولاً از سینما به عنوان ابزاری برای آموزش جنبه‌های زیستی ( یا روانی) طب استفاده کرده‌اند و برای آموزش علوم انسانی پزشکی از سینما استفاده نشده است. در ضمن هدف هیچکدام از این برنامه‌ها به چالش کشیدن و نقد دیدگاه حاکم در پزشکی مدرن بهره نگرفته‌اند.  برنامه سینما و پزشکیmedicinema  بر آن است که از سینما برای آموزش مفاهیم علوم انسانی به دانشجویان پزشکی استفاده کند.

برنامه پزشکی و سینما medicinema

هدف این برنامه آشنایی مخاطبان با موضوعات علوم انسانی طب در حوزۀ فلسفه، اخلاق و جامعه‌شناسی پزشکی است. این دورۀ آموزشی شامل  نمایش فیلم، بحث و بررسی کارشناسی در مورد آن و مطالعه منابع ارائه شده، است فیلم‌هایی در حوزه مدیسینما قرار می‌گیرند که شخصیت‌های آنها پزشکان، کادر درمانی و یا بیماران باشند و در آنها به دغدغه های اصلی پزشکی ( سلامت، بیماری، مرگ و ….)  پرداخته شود.

در مرحلۀ اول فهرستی از فیلم‌های مرتبط، با همفکری کارشناسان هر دو حوزه سینما و علوم انسانی پزشکی و یاری گرفتن از برنامه‌های مشابه استخراج شد. از این لیست فیلم‌هایی که با حیطه‌های آموزشی تعریف شده و شرایط فرهنگی موجود مناسب تشخیص داده شدند، انتخاب گردیدند و فیلم‌های پچ آدامز(تام شادیاک) ، دیوانه از قفس پرید (میلوش فورمن) ، زینت و زینت یک روز بخصوص ( ابراهیم مختاری) ، ریش قرمز ( اکیرا کوروساوا) و بیداری‌ها (پنی مارشال) انتخاب شدند. ( پیرنگ فیلم‌ها را در جدول ۱ ببینید.) در انتخاب فیلم‌ها به ارزش های هنری و سینمایی آنها علاوه بر مرتبط بودن آنها با مدیسینما توجه شد. اکثر فیلم‌های انتخاب شده بر اساس داستانی واقعی ساخته شده اند که این با  اهداف برنامه سازگار بود.

 

جدول ۱. پیرنگ (plot) فیلمهای نمایش داده شده در برنامه مدیسینما

	نام فیلم	پیرنگ (plot) فیلم‌های نمایش داده شده در برنامه مدیسینما
۱	پچ آدامز	یک دانشجوی پزشکی که از کمک به بیماران لذت می‌برد با استادان و جامعه علمی و پزشکی به خاطر عقایدش در کمک به بیماران درگیر می‌شود.
۲	دیوانه از قفس پرید	یک بزهکار که به تازگی به یک مرکز نگهداری بیماران روانی منتقل شده است نظم مکانیکی حاکم بر آسایشگاه را به چالش می‌کشد.
۳	زینت، زینت یک روز بخصوص	در یک روستای فقیر، زن بهورزی برای ارتقاء سلامت با خانواده و ارزش‌های فرهنگی جامعه روستایی مبارزه می‌کند.
۴	ریش قرمز	در یک درمانگاه خیریه پزشک جوانی که برای گذراندن دوره کاروزی به آنجا آمده است با رئیس درمانگاه( ریش قرمز) که به بیماری و درمان، دیدی کل‌گرایانه دارد اختلاف پیدا می‌کند.
۶	بیداری‌ها	پزشکی که به تازگی به بیمارستان بیماران مزمن عصبی آمده است تلاش می‌کند تا به همکارانش اثبات کند که بیماران کاتاتونیک هوشیارند و می‌توانند درمان شوند

 

در مرحله بعدی سر فصل‌های مورد بحث به ترتیب مشخص شد: مفاهیم سلامت، ناخوشی و بیماری، رابطه پزشک و بیمار، پزشکی و جامعه، بعد اخلاقی تصمیم‌های بالینی و اخلاق پژوهش. سپس فیلم‌ها توسط کارشناسان برنامه مجدداً بازبینی شد و مضامین مورد بحث در هر فیلم مشخص گردید. پس از آن  اهداف آموزشی، میهمانان هر جلسه و منابع برای مطالعه بیشتر انتخاب گردید. ( جدول ۴ تا ۲ را نگاه کنید.)

با توجه به رویکرد بینا‌رشته‌ای برنامه سعی شده بود که میهمانان برنامه از هر دو طیف دست‌اندرکاران سینما (کارگردان، منتقد و دانشجویان سینما) و دانشجویان پزشکی و پزشکان باشد.(جدول ۴ را ببینید.)  هر جلسه با توضیحات کلی در مورد فیلم آغاز می‌شد. در این بخش ابتدا شناسنامه فیلم و کارگردان بازگو می‌گردید و  از شرکت‌کنندگان خواسته می‌شد که هنگام دیدن فیلم به نکات خاصی( اهداف آموزشی برنامه) توجه کنند. پس از نمایش فیلم بحث کارشناسی در مورد موضوع تعیین شده بر اساس اهداف آموزشی صورت گرفت. این بحث به صورت بحث گروهی group discussion  اداره می‌گردید، طوری که سعی می‌شد تمام بینندگان درگیر بحث شوند و دیدگاه‌های خود را بگویند. در کنار آن سخنرانان و کارشناسان سعی می‌کردند شرکت‌کنندگان را به نکات مهمی که در آن فیلم مد نظر بود متوجه کرده، بحث را در قالب این موضوعات هدایت کنند. ایدۀ اصلی این است که با درگیر کردن دانشجویان در نقد و آنالیز فیلم و توجه به نکات خاص مورد نظر برنامه بسترهای لازم برای شکل‌گیری این مفاهیم در ذهن آنها پایه‌ریزی شود. در پایان هر جلسه منابع برای مطالعه بیشتر در اختیار دانشجویان قرار گرفت .(جدول شماره ۲ را ببینید.) جنبه بسیار مهم بحث گروهی در این برنامه ایجاد آگاهی و حساسیت نسبت به جنبه‌های انسانی پزشکی از یک سو و به چالش کشیدن پارادایم رایج طب مدرن از سوی دیگر بود.

 

جدول ۲. منابع پیشنهادی برای هر فیلم در برنامه مدیسینما

فیلم	موضوع اصلی	منبع پیشنهادی
پچ آدامز	ارتباط پزشک – بیمار	فصل ۱۲ درآمدی بر فلسفه طب
دیوانه از قفس پرید	تعاریف بیماری و سلامت جنبه های اخلاقی روانپزشکی	فصول ۸ و ۹ کتاب درآمدی بر فلسفه طب تارخ جنون( میشل فوکو)
زینت	پزشکی و جامعه	Medical sociology- William C Cockerhan The sociology of health and illness-Peter Conrad & Rochele Kenre
ریش قرمز	شیوه‌هایی نو در آموزش پزشکی تجربه پزشک بودن طب مکمل	Behaviour and medicine
بیداری‌ها	اخلاق در تصمیم گیری‌های پزشکی و  پژوهش‌های زیستی	Medical ethics manual- World medical association فصل ۱۲ و ۱۳ درآمدی بر فلسفه طب

 

جمع بندی

این برنامه تلاشی بود برای ایجاد فضایی برای یک گفتمان بینارشته ای بین پزشکی و علوم انسانی. فراهم شدن این  فضا مستلزم آن است که این امکان مورد توجه قرار بگیرد که علوم انسانی  می‌تواند به طب در برون رفت از این بحران مدد رساند. یکی از موانع عمده این امر نخبه‌گرایی جامعه پزشکی است. در این دیدگاه تنها پزشکان هستند که شایسته رهبری، مدیریت و سیاست‌گذاری در حوزه‌های سلامت هستند. این نگاه نخبه‌گرایانه با فرآیند غیر متمرکز، دمکراتیک، و دوستانه  که لازمه ی یک گفتمان بین رشته ای است، مغایرت دارد. (۲۰)

به نظر می‌رسد اگر بخواهیم دیدگاهی واقع‌بینانه نسبت به توسعۀ علوم انسانی پزشکی داشته باشیم، باید جامعه پزشکی را نسبت به حوزه‌های مختلف علوم انسانی آگاه کرد و نیاز به گفتگو را در آنان برانگیخت. از سوی دیگر، باز شدن باب گفتگوی آکادمیک میان طب مدرن و طب مکمل و فراختر شدن گفتمان سلامت، فضای گفتمان دموکراتیزه شده و زمینه را برای همکاری بینارشته ای فراهم خواهد آورد. در چنین فضایی امید آن می‌رود که عصری جدید در پزشکی آغاز گردد و طب با گذر از عصر مدرن وارد عصر پسامدرن شود. (۵)

 

جدول ۳. اهداف آموزشی مد نظر در نمایش هر فیلم در برنامه مدیسینما

	نام فیلم	اهداف
۱	پچ آدامز	۱-      تعریف Empathy ۲-      تفاوت Empathy و Sympathy ۳-      انواع Empathy
۲	دیوانه از قفس پرید	۱-      Empathy با بیماران روانی ۲-      بحث نظری در مورد استدلال اخلاقی در طب ۳-      جنبه های اخلاقی تشخیص و درمان بیماران(روانی) ۴-      Empathy  و مهارتهای ارتباطی
۳	زینت زینت یک روز بخصوص	۱-      Empathy و فرهنگ بیمار ۲-      موانع Empathy با بیماران ۳-      جنبه های اخلاقی ارائه خدمات به بیماران ۴-      موانع اجتماعی در ارائه خدمات بهداشتی
۴	ریش قرمز	۱-      روشهای آموزش Empathy به پزشکان ۲-      جنبه های اخلاقی ارائه خدمات به بیماران
۶	awakenings	۱-      جنبه های اخلاقی تصمیم گیری بالینی و پژوهش روی بیماران ۲-      Empathy با بیماران مزمن و ناتوان

 

جدول ۴. میهمانان و کارشناسان برنامه مدیسینما

	نام فیلم
۱	پچ آدامز	عضو هیئت علمی دانشکه پزشکی – منتقد سینما – گروه امید( گروهی از دانشجویان داشگاه صنعتی اصفهان که برای بهبود کیفیت زندگی کودکان سرطانی بستری در بیمارستان سید الشهدا تلاش می کنند. )
۲	دیوانه از قفس پرید	روانپزشک – پزشک و پژوهشگر علوم انسانی سلامت – منتقد سینما
۳	زینت /زینت یک روز بخصوص	کارگردان فیلم – پزشک و پژوهشگر جامعه شناسی پزشکی – مربی بهورزی و کارشناس ارشد جامعه شناسی- منتقد سینما
۴	ریش قرمز	پزشک و پژوهشگر علوم انسانی سلامت و طب مکمل – منتقد سینما
۶	بیداری‌ها	روانپزشک – پزشک و پژوهشگر علوم انسانی سلامت – منتقد سینما

 

برنامه‌هایی از این دست حداقل می‌توانند پزشکانی تربیت کنند که رویکردی انسان‌گرایانه به طبابت داشته باشند. در جنبه حداکثری این‌گونه برنامه‌ها می‌تواند باب گفتگویی را با علوم انسانی باز کند که نهایتاً به تغییر پارادایمی در پزشکی منجر شود.

 

سپاس و قدردانی

از آقایان ابراهیم مختاری، دکتر عطااله قهیری، دکتر فرزاد گلی، دکتر نوید عسگری، دکتر فرید عطایی، دکتر  نیلی‌پور، و خانم‌ها دکتر فاطمه هادی زاده، کرمی و مهندس شیرین فقهی ( به نمایندگی از گروه امید) که ما را در اجرای این برنامه یاری کردند.

 

منابع

۱- ولف ه ر، آندرپدرسون ا، روزنبرگ ر. درآمدی بر فلسفه طب. مترجم: همایون مصلحی، تهران. انتشارات طرح نو و ۱۳۸۰

۲- گلی فرزاد.درآمدی بر پزشکی جامع: میدان هایی نو برای آزمون خرد کهن. سلامت برتر, سال اول, شماره ی اول( زمستان ۱۳۸۱): ۲۱ -۴۵.

۳-Engel GL. The need for new medical model: a challenge for biomedicine. Science. 1977; 196:129-36.

۴- انگل جورج ال. کاربرد بالینی الگوی زیست-روان-اجتماعی. ترجمه ی بابک حمیدفر و مهشید عبدی شهشهان. سلامت برتر, سال دوم, شماره دوم و سوم (بهار و تابستان ۱۳۸۲):۲۱-۴۵.

۵- Academic Medicine, Vol 78, No 10/October 2003

۶- حدادگر آ ، منجمی ع، حق جوی جوانمرد ش، آموزش علوم انسانی به دانشجویان پزشکی: ضرورت، روش ها و چالش ها. کنگره ی ملی علوم انسانی ، وضعیت امروز چشم انداز فردا، تهران اسفند ۸۵.

۷- منجمی ع ،حق جوی جوانمرد ش، حدادگر آ  ، آیا  علوم انسانی پزشکی یک رویکرد بینارشته ای است؟ کنگره ی ملی علوم انسانی ، وضعیت امروز چشم انداز فردا، تهران اسفند ۸۵.

۸- Graves D. Two conceptions of medical humanities. Nur Phil 2001,2:270-1.

۹- Campo R.”The Medical Humanities” for lack of better term. JAMA 2005;294:1009-11.

۸-Evans HM, Macnaughton J. ۱۰- Should Medical humanities be a multidisciplinary or an interdisciplinary study? J Med Humanit  ۲۰۰۴;۳۰;۱-۴.

۱۱- Hojat et al. An empirical study of decline in empathy in medical school. Med Educ 2004; 38:934-41).

۱۲-Olthuis G, Dekkers W. Medical education, palliative care and moral attitude: some objectives and future perspectives. Med Educ 2003; 37:928-33.

۱۳-Alexander M.The Doctor Fam Med 2003;34(2):92-4

۱۴-Bhugra D. Teaching psychiatry through cinema. Psychiatric Bultein 3003;27:429-3.

۱۵-Crellin J, Briones A.Movies in medical education. Acad Med.1995;70(9):745.

۱۶-Alexande M, Waxman D. Teaching family systems through movies. Families, systems, and health 2000;18(94):455-66.

۱۷-Weber C, Silk H. Movies and Medicine: An Elective Using Film to Reflect on the Patient, Family, and Illness. Fam Med 2007;39(5):317-9.

۱۸-Tarsitani L, Tarolla E, Pancheri P.Psychiatry and psychiatrists in the U.S.A. cinema Recenti Prog Med. 2006 Mar;97(3):165-72.

۱۹-Killen A.  Psychiatry, cinema, and urban youth in early-twentieth-century Germany. Harv Rev Psychiatry. 2006 Jan-Feb;14(1):38-43.

۲۰-Bhagar HA.  Should cinema be used for medical student education in psychiatry? Med Educ. 2005 Sep;39(9):972-3.

۲۱-Fountoulakis K, Kogiopoulos K, Nimatoudis I, Iacovides A, Nikolaou T, Ierodiakonou C. The concept of mental disorder in Greek cinema. Acta Psychiatr Scand. 1998 Oct;98(4):336-40.

۲۲- قانعی راد محمد امین.تولید دانش و سیاست گذاری علمی :نخبه گرایی و حوزه عمومی . فصلنامه فرهنگ اندیشه، سال سوم، شماره دهم(تابستان ۱۳۸۲): ص ۲۶۵-۹۷

 منبع فصلنامه  سلامت برتر، جلد پنجم، شماره‌های ۷ و۸، پاییز و زمستان ۱۳۸۶