در پزشکی مدرن (پزشکی رایج از اواخر قرن نوزدهم تا کنون) بیماری ها مکانمند تصور شده اند و از این رو درمان بیماری ها علی الاغلب متمرکز بر مکان بیماری یا درد هست. این آموزه در فرهنگ علمی و عمومی معاصر چنان بدیهی تصور می شود که بنظر می رسد که بدیلی برای آن وجود ندارد و یا اگر آموزه ای متفاوت با آن وجود داشته باشد باید آن را طرد کرد. در این سلسله یادداشت ها می کوشیم مجموعه ای از بیماری ها و درمان هایی را بیان کنیم که لزوما بر اساس آموزه مکانمندی در پزشکی مدرن شکل نگرفته اند. آشنایی با این موارد می تواند در عمق بخشیدن به تلقی ما از بیماری و درمان نقش بسزایی داشته باشد.
مری داگلاس۱(۱۹۲۱-۲۰۰۷) از شاگردان ایوانز پریچارد و در زمرۀ انسان‌شناسانی است که تأثیر به‌سزایی بر انسان‌شناسی معاصر گذاشته است. او علاوه بر کار میدانی و اتنوگرافی اقوام ابتدایی به انسان‌شناسی جوامع صنعتی و مدرن از جمله آمریکا نیز پرداخته است. یکی از کتاب های مهم او «پاکی و خطر:تحلیلی بر مفاهیم ناپاکی و تابو»۲ است. در بخش های گوناگونی از این کتاب نشان داده شده است که در اقوام ابتدایی نمادها و مناسک یکی از روش های درمان بیماران بوده است. او در فصل چهارم این کتاب «جادو و معجزه» تحلیل ویکتور ترنر۳ مردم شناس فرهنگی انگلیسی۱۹۲۰-۱۹۸۳) از درمان شمنی در مقاله «درمانگر ندمبویی در پرکتیس۴»(۱۹۶۴) می پردازد. ترنر این مطالعه را در قبیله ندمبو در زامبیا انجام داده است.
در اقوام ابتدایی نمادها و مناسک یکی از روش های درمان بیماران بوده است
این فن درمان یکی از مشهورترین فنون خون گیری با روش استفاده از بادکش است و درمانگر با این کار دندانی را که عامل بیماری است از بدن بیمار بیرون می کشد. بنظر می رسد، این دندان، دندان داخل فک دهان نیست بلکه نیش دشمنی افراد قبیله است که در بدن او فرو رفته است. تپش قلب ، درد شدید کمر و ضعف و بی حالی علایم بیماری است. بیمار براین باور است که ساکنین روستا در برابرش صف کشیده اند و کاملا از زندگی اجتماعی طرد شده اند. داگلاس معتقد است که از نظر ما ملغمه ای از اختلالات جسمی و روانی در بیمار دیده می شود. بنابراین درمانگر باید هم درمان فرد بیمار را آغاز کند و هم توامان به درمان یک اختلال اجتماعی بپردازد. از این رو درمانگر کار خود را با شناخت پیشینه روستا آغاز می کند. او با برگزاری جلساتی همه افراد را تشویق می کند درباره حسادتی که به بیمار داشته اند سخن بگویند. در حالی که بیمار شکایت هایش علیه آنها را به صراحت مطرح می کند. در نهایت درمان خون گیری از طریق بادکش بصورت نمایشی همه ساکنان روستا را وارد بحران انتظار می کندو با خارج کردن دندان از بدن بیماری که در حال خون ریزی و ضعف است شور و هیجانی در میان روستاییان ایجاد می کند. آنان با خوشحالی برای بازیافتن سلامتی هم به بیمار و هم به خودشان به سبب سهمی که در این کار داشتند تبریک می گویند. از نظر آنان این فرایند طولانی درمان منشا اصلی اختلال در روستا را مشخص کرده است. عناصر معاند شناسایی شده اند و بزودی برای همیشه روستا را ترک می کنند. ساختار اجتماعی دوباره نظم می یابد و اختلافات کاهش پیدا می کنند.
منشا اثر بخشی این درمان شمنی ایجاد تغییر در موقعیت اجتماعی است و قدرت نمادها و تاثیر آن بر ذهن فرد بیمار را نشان می دهد.
از نظر داگلاس این نوعی گروه درمانی است . بدگویی و حسادت روستاییان از طریق دندانی که در بدن فرد بیمار وجود دارد نمادپردازی می شود. از این رو زمانی که علایم ضعف بدنی بیمار بهبود می یابد همه بیماری های اجتماعی نیز درمان می شوند. این نمادها برای شخصیت اصلی یعنی فرد بیمار در سطح روان تنی و با تغییر نگرش ها برای روستاییان در سطح عام روان شناختی جای دارند. و این وقتی رخ می دهد که الگوی اصلی وضعغیت اجتماعی در روستا تغییر می کند و برخی افراد در نتیجه این درمان روستا را ترک می کنند. به عبارت دیگر منشا اثر بخشی این درمان شمنی ایجاد تغییر در موقعیت اجتماعی است و قدرت نمادها و تاثیر آن بر ذهن فرد بیمار را نشان می دهد.
- منظور از اقوام ابتدایی (primitive) در این متن «عقب ماندگی» ، یا « کند ذهنی» این اقوام نیست بلکه «ابتدایی» واژه ای است که مردمان شناسان اولیه به دلیل باور بر تفوق فرهنگ غربی بر سایر فرهنگ ها به این اقوام داده اند و این واژه در طی بیش از یک سده اخیر جا افتاده است و ما نیز از این جهت آن را بکار برده ایم.
۱- Mary Douglas
۲- Purity and Danger: An Analysis of the Concepts of pollution and Taboo(1966)
۳- Victor Turner
۴-An Ndembu Doctor in Practice