همانطور که دیدیم مشکل ساموئل بنتام مراقبت و نظارت بر کارگران در حین کار و تعلیم بود. او متاثر از معماری کلیساهای ارتدکس راه حل این مشکل را در شیوه طراحی معماری ساختمان یافت و در سال ۱۷۸۶ طرح مشهورش درباره «مشاهده مرکزی»[۱] را ارائه کرد. در شکل ۴ اگر بازوهای صلیب را امتداد دهیم و گنبد- محل نظارت مسیح- را پایین بیاوریم و بصورت جایگاه مشاهده گر طراحی کنیم آنگاه ناظر مستقر در این جایگاه می تواند بر تمام افرادی را که در بازوها در حال کار هستند نظارت داشته باشد.
او متوجه شد که تعلیم و تربیت و نظارت بر تعداد زیادی از کارگران روسی غیر ماهر به وسیله این جایگاه مشاهده گر که او نام «اتاق بازرسی»[۲] را بدان داد، بهتر امکان پذیر است. « ساموئل در تلاش برای بکارگیری مفید و موثر دهقانان روسی غیر ماهر در کارخانه ها، اتاق بازرسی مدوری را طراحی کرد که امکان می داد که هر کارگر ساده ای از جایگاه مشاهده مرکزی مورد نظارت قرار گیرد»(Semple,1999, p99-100). اما طرح او امکان اجرا پیدا نکرد زیرا پس از درگیری بین روسیه و عثمانی در ۱۷۸۷، پوتمکین ایالت خود را فروخت و تمام طرح های بنتام ناتمام ماند. در سال ۱۸۰۵ نیروی دریایی انگلستان به او پیشنهاد کرد تا دوباره به روسیه برگردد و در آنجا کشتی های جنگی برای انگلستان بسازد. او طی مذاکراتی که با وزیر نیروی دریایی روسیه انجام داد توافق کرد که به ازای هر کشتی طراحی شده برای انگلستان ، کشتی مشابهی را برای روسیه طراحی کند. ساموئل پیشنهاد ساختن «مدرسه هنرها[۳]» را در پترزبورگ به تزار داد تا صنعتگران و کشتی سازان روسی را تعلیم دهد. افرادی که قرار بود در کارخانه های تولید تجهیزاتی کار کنند که چوب آلات ، لباس ها، پارچه های بادبانی و ابزارآلات دریانوردی را برای نیروی دریای فراهم کنند. در سپتامبر ۱۸۰۷ ساختمان در حال اتمام بود که تزار به انگلستان اعلان جنگ داد و ساموئل دوباره به وطنش برگشت. برخی از نقشه های ساموئل درباره مدرسه هنر به شکل زیر است:
شگل فوق سه نقشه – سقف، مقطع و نما- را از مدرسه هنر نشان می دهند. ترکیب این سه نقشه را می توان در شکل زیر دید:
همانطور که ملاحظه می شود در نقشه فوق یک استوانه دوازده وجهی در مرکز قرار دارد که تقریبا دارای قطر ۲۸ متر است که پنج بازو به طول ۲۱ متر و عرض ۵/۶ متر به آن متصل هستند.به جای بازوی ششم ، ایوان و ورودی اصلی ساختمان قرار دارد. استوانه دارای سه حلقه هم مرکز است. قطر حلقه مرکزی ۵/۵ متر می باشد که شش طبقه در آن بنا شده است. زیر طبقه همکف تجهیزات گرمایی و منبع آب می باشد. طبقه همکف شامل اتاقی اداری برای کارمندان مدرسه هست. طبقه همکف “اتاق نظارت مدیر” است. “نظارت های موضعی” از دو طبقه بالای آن نیز امکان پذیر است. دو طبقه بالایی ساختمان بهداری مدرسه می باشد که از سایر بخش ها مجزا هست. اطراف این اتاق ها فضای حلقوی خالی است که دو متر پهنا دارد و گالری ها و راه پله های چلیپایی دورادور آن قرار دارند. سومین و خارجی ترین حلقه ۹ متر پهنا دارد و به دوازده بخش تقسیم شده است که پنج بخش آن متصل به بازوهای منشعب از ساختمان هستند. هر بازو دارای چهار طبقه است که توسط اتاق های نظارت حلقه اول مراقبت می شوند.
مدرسه هنر روسیه را می توان با پروژه های دیگر ساموئل مقایسه کرد. یکی از این پروژه ها طراحی مدرسه ای برای دانشجویان دانشکده افسری در وول ویچ انگلستان بود که ساموئل در دهه ۱۷۹۰ ان را طراحی کرد.در این نقشه ساختمان به شکل نیمدایره است که به چهار قطاع تقسیم شده است. سه قطاع اختصاص به سالن های سخنرانی دارند که در هر کدام میزهایی برای دانشجویان طراحی شده است و میز استاد در انتهای باریک قطاع قرار گرفته است.قطاع چهارم خالی است و به رقص و شمشیر زنی اختصاص دارد. در مرکز نیمدایره اتاق شیشه ای کوچکی وجود دارد که مراقب می تواند از آنجا اساتید و دانشجویان را در حین کار تماشا کند.
در سال ۱۷۹۷ ساموئل کارگاهی را برای گدایان طراحی کرد. شکل زیر نقشه نما و مقطع این کارگاه را نشان می دهد. همانطور که مشاهده می شود ساختمان از یک استوانه ۱۲ وجهی در ۵ طبقه تشکیل شده است که حلقه های هم مرکزی در داخل آن قرار گرفته اند. افراد توسط سکوی واقع در حلقه مرکزی و فضای خالی میان آن و حلقه بیرونی مورد مراقبت و نظارت قرار می گیرند. بعد ها ادعا شد که ۲۵۰ تا از این کارگاه ها در سراسر بریتانیا ساخته شده است و ۲۰۰۰ نفر در آن جا داده شده اند.
ملاحظه می شود که بین این سه نقشه یک هدف مشترک وجود دارد.« هدف کلیدی هندسه کل ساختار … این است که بر همه دانشجویان، کارآموزان و معلمانشان – وقتی در مکان های گوناگون کار می کنند- نظارت کند»(Steadman,2012, p 11) . اما باید دقت کرد که هدف اختراع ساموئل یعنی سراسربین تنها نظارت بر دهقانان غیر ماهر روسی نبود بلکه بیشتر راه حلی برای این مسئله ضروری و فوری بود که : « چه کسی از نگهبانان نگهبانی خواهد کرد؟»(Werrett,1999,p7) و ساموئل با طرح هایی که ارائه کرد توانست هم دانشجویان و کارگران ساده و هم معلمان و استادکاران را توسط بازرسان برج مراقبت مورد نظارت و رصد قرار دهد.
[۱]– central observation
[۲]– Inspection House
[۳]– School of Arts
منبع: غلامحسین مقدم حیدری(۱۴۰۱) «نگاه سراسربین: ماشین معرفت ساز» در انسان به منزله ابژه دانش، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی