تأملی در بحران کرونا: به بهانه راه‌اندازی نخستین سایت «فلسفهٔ پزشکی» کشور
هادی صمدی
در دانشنامه‌ٔ فلسفی استنفورد ذیل مدخل «فلسفهٔ پزشکی» این شاخه از فلسفه اینگونه معرفی شده است:
«فلسفهٔ پزشکی رشته‌ای است که موضوعات اساسی در سطوح نظریه، پژوهش، و عمل را در علوم سلامت تحلیل می‌کند؛ به‌ویژه در موضوعات متافیزیکی و معرفت‌شناختی. […] اگرچه اخلاق و ارزش‌ها بخشی از انبوه معضلاتی هستند که در فلسفهٔ پزشکی به آنها پرداخته می‌شود، اما اخلاق‌زیستی عموماً به عنوان حوزه‌‍‌ای مجزا در نظر گرفته می‌شود.»
خوشبختانه به همت برخی دوستان، که همگی از صاحبنظران حوزه‌ی فلسفه‌ی پزشکی هستند، نخستین سایت تخصصی فلسفهٔ پزشکی راه‌اندازی شده است. در معرفی «حلقه‌ٔ فلسفهٔ پزشکی»، که متولی سایت است، چنین آمده:
«این حلقه در صدد است تا با تقویت گفتگوی میان‌رشته‌ای، مسائل حوزۀ سلامت و پزشکی را برجسته و تحلیل کند و اهمیت تأملات فلسفی-تاریخی در پزشکی را نشان دهد. اولین گام لاجرم معرفی فلسفهٔ پزشکی کلاسیک، همچون مفاهیم سلامت و بیماری، علیت در پزشکی و از این دست است. اما آنچه ما در اینجا از «تأمل فلسفی» مد نظر داریم، فراتر از مباحث فلسفۀ پزشکی کلاسیک است و تأملات نظری در باب نسبت پزشکی با جامعه، تاریخ، فناوری، علوم طبیعی و علوم انسانی را نیز در بر می‌گیرد. به عبارت دیگر فلسفۀ پزشکی مد نظر به مثابه فراهم‌آورندۀ زبان مشترک میان علوم انسانی و علوم پزشکی عمل خواهد کرد.»
بنابراین دامنه‌ی فلسفهٔ پزشکی مطرح شده در این سایت بسیار فراتر از تعریف دانشنامه‌ٔ استنفورد است؛ و از جمله شامل جامعه‌شناسی و تاریخ پزشکی نیز می‌شود. این فرا رفتن را از آنجا باید به فال نیک گرفت که همه‌گیری کووید ۱۹ در عمل نشان داد ما در جهانی زندگی می‌کنیم که ابعاد پزشکی بسی فراتر از شناخت کارکردهای بدن انسان، بدکارکاردی‌های آن، و شیوههای درمان بیماری‌هاست. ابعاد سیاسی و اجتماعی و اقتصادی پزشکی در حدی است که دسترسی به خدمات پزشکی جایگاه انسان‌ها را در جامعه، و جایگاه کشورها را در سطح بین‌المللی، رقم می‌زند.
فقر نظری در حوزه‌های مربوط به رابطه‌ی پزشکی و جامعه در کشور، به خوبی در دوران همه‌گیری نشان داد که برای مواجههایی کارآمدتر با مشکلات و بحران‌های سلامت در آینده، به شدت نیازمند افزایش سواد عمومی دست‌اندرکاران هستیم. در خلال بحران کووید اندک سخنان سنجیده‌ای که در این حوزه در فضای مجازی منتشر می‌شد در هجوم بی‌امان خرافات و نظرات غیرکارشناسی گم می‌شدند. متاسفانه بسیاری از این سخنان کم‌سنجیده و ناسنجیده حتی توسط متولیان بهداشت کشور بیان می‌شدند که مخالفت‌های تند دیگر متولیان را به همراه داشت؛ امری که به سردرگمی بیشتر مردم می‌انجامید. همه نظر داشتند؛ اما عموماً نظراتی بدون استدلال‌هایی قوی و سنجیده. البته این امر در بسیاری از دیگر کشورها نیز مشاهده می‌شد. اکنون در بسیاری از آن کشورها متوجه ناکارآمدی‌ها در این حوزه‌ها شده‌اند و خود را برای بحران‌های بعدی آماده می‌کنند.
هر چند بحران کووید به پایان نرسیده است اما مطمئنا بحران‌های دیگری در عرصه‌ی سلامت پیش رو است. تاریخ پزشکی گواهی بر تحقق یافتن این پیش‌بینی است. نه فقط بحران‌هایی از جانب بیماری‌های جدید خواهیم داشت بلکه تکنولوژی‌های جدید نیز چالش‌های بزرگی پیش روی جوامع قرار می‌دهند. تکنولوژی‌ها فقط مسأله حل نمی‌کنند؛ گاه مسأله می‌آفرینند: به ویژه برای جوامعی که در علوم انسانی مرتبط با پزشکی، همپای تکنولوژی‌های پزشکی رشد نکنند. یگانه راه گذار موفق از بحران‌های آتی حوزه‌ی سلامت، افزایش فهم عمومی از رابطه‌ی پزشکی با سیاست و اقتصاد و جامعه است.
مروری بر آنچه در تاریخ گذشته است درس‌های آموزنده‌ای برای آینده دارد. خطاب این سخن، به ویژه دو دسته از دانشجویان هستند که مدیران سال‌های آتی در حوزه‌ی سلامت خواهند بود: دانشجویان رشته‌های پزشکی و پیراپزشکی از یکسو، و دانشجویان رشته‌های علوم انسانی و اجتماعی مربوطه، از سوی دیگر. بحرانی در ابعاد کووید نشان داد که مسائل پیش رو در این سنخ بحران‌ها تنها از راه هم‌افزایی خرد جمعی قابل حل هستند.
علاقمندان پژوهش در این حوزه می‌توانند در شکل‌گیری و تحکیم مباحث نظری و تقویت رویکردهای عقلانی در بحران‌های آتی کمک کنند. اکنون که با برپایی این سایت زیرساختی برای این امر مهیاست، بر پژوهشگران این حوزه است که در ارتقاء سواد پزشکیِ اجتماعی و رابطه‌ی پزشکی و جامعه، یاریگر دوستانی باشند که همت کرده‌اند و گام مهمی را با تأسیس این سایت برداشته‌اند. به ویژه اگر شما خواننده‌ی محترم، در علوم پزشکی و علوم انسانی مربوطه دستی در کار دارید، به دوستان همکار و دانشجویان همکلاسی اطلاع دهید و مطالب خود را برای سایت ارسال کنید.