شهرام رفیعیان*
پس از رنسانس علمی در اروپا به تدریج دانشمندان خود را از سیطره تفکر جزمی کلیسا که راه را بر کنجکاوی علمی بسته بود آزاد کردند و در واقع نوعی تفکر ماده گرایانه بر فضای علم غربی حاکم شد تا در نهایت در قرن بیستم گروهی از متفکرین که به “حلقه وین ” معروف هستند مبانی فلسفی علم تجربی را تحت عنوان “پوزیتیویسم منطقی” تدوین کردند. دستاوردهای شگرف علم تجربی که بطور شگرفی سبک زندگی مردمان را عوض کرده بود نوعی تقدس به علم بخشیده و اقبال مردم روز به روز به علم بیشتر شد. (۱)
پوزیتیویسم منطقی با ارائه تفسیری از نظرات فیلسوف قرن بیستم لودویگ ویتگنشتاین که در کتاب خود رساله فلسفی منطقی ارائه کرده بود این ایده را پروراند که تنها گزاره هایی معنی دارند که بتوان آنها را با تجربه حسی به اثبات رسانید. در دیدگاه پوزیتیویستها کلیه گزاره هایی که نتوان آنها را با تجربه حسی به اثبات رسانید بی معنی تلقی می شوند. این بدان معناست که تمام گزاره های متافیزیکی از نظر فلسفه پوزیتیویسم بی معنا هستند.(۲)
سیطره این تفکر بر تمام علوم گسترانده شد و پزشکی نیز از این امر مستثنی نبود. به زودی حجم زیادی کار آزمایشگاهی برای شناخت بدن انسان صورت گرفت که باعث رشد بررسی تجربی بدن انسان و گسترش علومی نظیر آناتومی، زیست شناسی و فیزیولوژی شد. این دستاورد ها به همراه نگاه مادی گرایانه حاکم بر علم باعث شد که انسان در دیدگاه پزشکی به یک ماشین فیزیولوژیک تبدیل شود.(۳)
افزایش حجم دانسته های علمی در باره کارکرد بدن آرام آرام باعث تغییر کارکرد پزشک در بالین مریض شد و تصمیم گیری بالینی ساختار جدیدی پیدا کرد.
از میان نقد هایی که به این رویکرد شد شاید نقد جرج انگل روانپزشک آمریکایی از همه اهمیت بیشتری داشته باشد . انگل از تئوری عمومی سیستم ها که فیلسوف و زیست شناس معروف لودویگ فون بارتلانفای تدوین کرده بود کمک گرفت و نظام فکری نوینی برای عمل در حیطه سلامت تعریف کرد:(۴)
مبتنی بر تئوری عمومی سیستم ها انگل برای انسان سطوح مختلف وجودی را تعریف می کند. بر مبنای تئوری عمومی سیستم ها طبیعت از سیستم های پیچیده مختلفی تشکیل شده است و هر سیستم پیچیده عضوی از اجزای یک سیستم پیچیده بزرگتر است و در عین حال خود از سیستم های پیچیده کوچکتری تشکیل شده است . این واقعیت در باره انسان به این شکل است که یک فرد انسانی از مجوعه اتمها و مولکول ها ساخته شده است در عین حال مجموعه سلولها است در سطح بالاتر مجموعه بافتها است در سطح بعدی مجموعه ارگانها و در سطح بعدی یک فرد است. در ادامه دو فرد یک خانواده را تشکیل می دهند که خود واحد تشکیل دهنده جامعه است و هر جامعه عضوی از جامعه بزرگ جهانی است. (شکل ۱)
نکته ای که انگل بر آن تاکید می کند اینست که فرد در ما بین سطوح ساختاری گنجانده شده است و سلامت او با نوع تغییرات در تمام این سطوح مرتبط است. این بدان معنا است که برای بدست آوردن یک دید جامع از سلامت فرد باید کلیه سطوح را لحاظ کرد. او در نقد خود به مدل زیست پزشکی غالب در پزشکی معاصر چنین توضیح می دهد که در این مدل نوع علیتی که لحاظ می شود علیت خطی است یعنی بین علت و معلول یک رابطه خطی در نظر گرفته می شود ولی در جهان واقع صرفا علیت خطی بر نظام تغییرات سلامت حاکم نیست و تغییرات در هر سطح وجودی تاثیر خود را بر دیگر سطوح به صورت “علیت رو به پایین” و “علیت رو به بالا ” اعمال می کند.
نکته دیگری که انگل به آن اشاره می کند اینست که مواجهه بالینی پزشک و بیمار در سطح فردی سطوح ساختاری اتفاق می افتد و لیکن در مدل زیست پزشکی تاکید بر سطح سلولی و مولکولی فرد قرار دارد. این بدان معناست که در عمل، پزشک در مواجهه با بیمار با احساسات، عواطف، باور ها، علایق و تفکرات بیمار سرو کار دارد ولی مدل زیست پزشکی بیشتر بر ساختار فیزیولوژیک، آناتومیک و زیست شناسی بدن مراجع تاکید دارد.
بنابراین انگل نگرش سیستمی خود را در مدل خود که آن را مدل زیست-روان- اجتماعی می نامد به عنوان جایگزینی برای مدل زیست پزشکی موجود پیشنهاد می کند.
مدل انگل مورد توجه صاحبنظران قرار گرفت و مقالات زیادی به بحث در باب کارکرد و اهمیت آن اختصاص داده شد ولیکن عملا به نظر می رسد نتوانسته جایگزین مدل زیست پزشکی شود.
منابع
۱- Goldenberg MJ. On evidence and evidence-based medicine: Lessons from the philosophy of science. Social science & Medicine 2006: 62; 2621-2632.
۲- گلیس د. فلسفه علم در قرن بیستم. مترجم: حسن میانداری، نشر مشترک سازمان سمت و مؤسسه فرهنگی طاها، چاپ اول، ۱۳۸۱.
۳- Pauli H and Kerr W. Scientific Thinking, Medical Thinking and Medical Education: Questions derived from their Evolution in the 20th Century. at www.who.int/hrh/en/HRDJ_2_3_02.pdf accessed at 17/4/2008
* روانپزشک و دکترای جامعه شناسی و سیاست گذاری اجتماعی و فوق لیسانس روانشناسی از لندن