هدف جالینوس از تشریح یافتن پاسخی به سوالات فلسفی خود به ویژه ماهیت پنوما، بود. پنوما در پزشکی جالینوس نقش ویژه‌ای را ایفا می‌کند زیرا از نظر او وجود پنوما در بدن لازمه حیات است. جالینوس درمورد جایگاه پنوما، خلاف نظر ارسطو را دارد. ارسطو معتقد است پنوما در قلب ساخته می‌شود اما جالینوس معتقد است مرکز اعصاب، مغز است بنابراین مرکز قوۀ حاکم بر بدن نیز باید با مرکز اعصاب یکی باشد. از دیدگاه او مغز و بعد از آن قلب و کبد، منبع ساخت و توزیع پنوما در بدن هستند، بنابراین پنوما در مغز ساکن است. او بیان می‌کند پنومای روانی Psychic Pneuma در مغز و پنومای حیاتی Vital Pneuma در قلب تولید می‌شوند. جالینوس ماهیتی فیزیکی برای پنوما قائل می‌شود و روح و پنوما را متفاوت از هم می‌داند و معتقد است روح در مغز ساکن است و پنوما ابزار روح است و نه جوهر آن. یکی از مهم‌ترین تاکید‌های او در آناتومی این است که اعصاب توخالی هستند و پنوما را به سراسر بدن منتقل می‌کنند.
جالینوس در مورد مسئله پنوما و روح به تاکید دو نکته اکتفا می‌کند:
- پنوما، روح نیست.
- مغز، پنوما را تولید می‌کند.
او استدلالی که برای مورد اول می‌آورد این است که اگر پنوما، روح باشد، هنگامی که مغز برش داده می‌شود یا آسیبی به بطن مغز وارد می‌شود، پنوما باید از بدن خارج شود و حیوان بلافاصله بعد از خارج شدن پنوما بمیرد اما همان‌طور که مشاهده می‌شود بعد از آسیب‌های این چنینی حیوان فقط در احساس و حرکت ناتوان می‌شود و بعد از بهبود یافتن، مجدد می‌تواند به زندگی خود ادامه دهد پس پنوما، روح نیست.
جالینوس روند تولید پنوما در مغز را به تفضیل توضیح می‌دهد و معتقد است پنومای روانی توسط مغز تولید می‌شود و در بطن‌های آن ذخیره می‌شود. ماده اصلی که پنومای روانی از آن تولید می‌شود، پنومای حیاتی است که در قلب تولید شده است. هوای تنفس شده از ریه‌ها وارد بطن چپ قلب می‌شود و توسط حرارت ذاتی قلب تبدیل به پنومای حیاتی می‌شود و از طریق شریان‌ها وارد مغز می‌شود و در بطن‌های مغز، پنومای حیاتی به پنومای روانی تبدیل می‌شود. مراحل تولید پنوما از دیدگاه جالینوس:
- هوای محیط از طریق نای وارد بافت ریه شده و تغییر می‌کند.
- هوای تصفیه شده از ریه وارد قلب می‌شود و با خون مخلوط می‌گردد و تبدیل به پنوما حیاتی می‌شود و سپس توسط شریان‌ها به مغز منتقل می‌شود.
- پنومای حیاتی در مغز به پنومای روانی تبدیل می‌شود. پنوما روانی با اصطلاح «روح حیوانی» نیز به کار می‌رود.
از نظر جالینوس، بطن‌ها از نظر کیفی، پنوما را تغییر می‌دهند و با توجه به این که او مغز گاو را تشریح کرده است، این عمل را به شبکه عروقی در بطن مغز نسبت می‌دهد.
شبکه شگفت‌انگیز Rete Mirabile مجموعه‌ای از شریان‌ها و رگ‌های بسیار نزدیک به یک‌دیگر که در بعضی از مهره‌داران است.این شبکه‌های پیچیده از نظر جالینوس پیچیده‌تر از گیاه پیچک و مشابه عروق غده سینه و بیضه است. مایع منی و شیر اگرچه نسبت به پنوما در درجه پایین‌تری هستند اما برای کامل شدن نیاز است تا خون زمان کافی را بگذراند تا تبدیل به مایع منی یا شیر شود، نتیجه این فرایند، مایعی با «خالص‌ترین کیفیت» است. بنابراین به گفته وی پیچیدگی‌های این شبکه در مغز به منظور اختصاص دادن زمان کافی برای پردازش نهایی پنومای روانی است. از نظر جالینوس، ساختار عروقی از درجه‌ای پیچیدگی برخوردارند که توسط طبیعت به آن‌ها اعطا شده است تا بتوانند ماده مناسب تولید کنند، بنابراین بیهوده پیچیده نیستند.
اما در پزشکی مدرن، مغز انسان، شبکه شگفت‌انگیز ندارد و مسئول ساخت مایع نخاع در مغز، شبکه کروئید است. شبکه کوروئید Choroid Plexus –Plexus Choroideus یک شبکه سلولی است که مایع نخاع، سیستم عصبی مرکزی را تولید می‌کند. شبکه کوروئید در بطن‌های طرفی، بطن سوم و چهارم یافت می‌شود.
منابع:
- Galen. (1962). On Anatomical Procedures. Edited by M.C. Lyons and B. Towers. Cambridge: Cambridge University Press.
- Galen. (1968). on the Usefulness of the Parts of the Body. Translators: Margaret Tallmadge May. United States: Cornell University Press.
- Rocca, Julius. (1998). Galen and Greek Neuroscience. Early Science and Medicine, 3(3), 216–۲۴۰.
- Rocca, Julius. (2008). “Galen”. Edited by R. J. Hankinson. Cambridge: Cambridge University Press
- Siegel, Rudolph. E. (۱۹۶۸). Galen’s System of Physiology and Medicine: An Analysis of His Doctrines and Observations on Bloodflow, Respiration, Tumors and Internal Diseases. Poland: Karger.
فرزانه عامری دانش آموخته دکترای تاریخ علم، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی