نسبت پزشکی و همدلی: تأملی در نقاشی «علم و شفقت» اثر پیکاسو

علوم انسانی سلامت با تأمل انتقادی از وضعیت پزشکی مدرن آغاز شد و سابقه‌ای در حدود چهار دهه در جهان دارد؛ به نظر می‌آمد که پزشکی مدرن به شکلی افراطی علمی شده و از جنبه‌های انسانی غفلت کرده بود. استمداد / مدد جستن از علوم انسانی در پزشکی بدین‌جهت است که ما با پزشکی انسان‌زدا (dehumanized) مواجه شدیم. به این معنا که گویی پزشک دیگر با «بیمار» مواجه نیست بلکه با «بیماری» طرف است. یکی از آموزه‌های علوم انسانی سلامت تمایز افکندن میان بیماری (disease) و ناخوشی (illness) است؛ بیماری امر ابژکتیو است که پزشک آن را تشخیص می‌دهد اما ناخوشی تجربه‌ای سوبژکتیو است که بیمار درکش می‌کند. همان‌طور که دکتر نمازی اشاره کرد «علوم انسانی سلامت» در تقریر اصیلش امری پیوستی/افزودنی (additive) نیست بلکه برای تدبیر مناسب در مسائل حوزۀ سلامت باید به‌نوعی درهم‌تنیدگی و ادغام (integrative) میان علوم انسانی و علوم پزشکی قائل بود. ازاین‌رو «علوم انسانی سلامت» هم در پی آن است که طبابت و مراقبت متحول کند و هم بر آن است تا در آموزش و پژوهش حوزۀ سلامت تغییرات بنیادین را رقم بزند. پزشکی انسان‌گرا (Humanistic medicine) با طرح مفاهیمی مانند همدلی بالینی (clinical empathy) و پزشکی روایی (narrative medicine) در پی درافکندن مسائل انسانی در حوزۀ طبابت و مراقبت از سلامت است.
نقاشی «علم و شفقت» اثر پیکاسو به روشنی این شکاف در پزشکی مدرن را نشان میدهد. این نقاشی را پیکاسو در پانزده سالگی کشید.  کمپوزیسیون نقاشی وضعیت رسمی و متعارف است که در آن پزشکی بر بالین بیمار به طبابت مشغول است و در سمت دیکر راهبه ای که کودکی را به بغل گرفته مشغول همدردی با بیمار است. این نقاشی در مجموعه موزه پیکاسو، بارسلون نگهداری می شود .

پیکاسو از دوران کودکی تحت تأثیر حرفه پزشکی قرار گرفت. عموی پدری او، دکتر سالوادور روئیز، پزشک بود و هزینه آموزش هنر پیکاسو را تامین می کرد. هنگامی که پیکاسو در ده سالگی وارد مدرسه هنر در انستیتو دا گواردا شد، کارگردان، دکتر رامون پرز کوتلس، که او هم پزشک بود، الگوی پیکاسو شد. ^[۲]

علم وشفقت دومین نقاشی از سه نقاشی است که پیکاسو در این دوره خلق کرده و به بیماری می پردازد، بقیه با نام های زن بیمار (۱۸۹۴) و آخرین لحظات (۱۸۹۹) هستند. این بیماری در طی یک اپیدمی وبا در زادگاهش ایجاد شد که ظاهراً باعث مرگ یکی از خواهرانش شد. این نقاشی همچنین به دنبال مرگ خواهر کوچکترش کونچیتا، که بر اثر دیفتری در سن هفت سالگی در سال ۱۸۹۵ درگذشت، تولید شد. متأسفانه، آنتی‌توکسین تازه کشف شده برای دیفتری فقط در دسترس خانواده‌های ثروتمند اسپانیایی بود و بنابراین کونچیتا نمی‌توانست نجات یابد. این دوره ای بود که امیدهای جدیدی که با پیشرفت چشمگیر پزشکی در مبارزه با بیماری ها ایجاد شده بود در مرکز آگاهی عمومی قرار
داشت. ^[۲]

انگاره غالب این است که تشخیص بیماری کار علم پزشکی است و کاری است متفاوت با همدلی با بیمار و از این رو همدلی کار پزشک نیست.

این اثر را میتوان در مکتب رئالیسم اجتماعی جای داد که سبکی پرطرفدار در نیمه دوم قرن نوزدهم بود. گسترش انقلاب صنعتی نیاز بورژوازی را برای به رخ کشیدن وضعیت جدید خود تثبیت کرده بود. برخی از نقاشان تحت تأثیر نویسندگانی مانند امیل زولا شروع به کشیدن آثاری برای این بورژوازی جدید کردند که رئالیسم اجتماعی را دوست داشتند. علاقه به علم و موضوعات پزشکی باعث شد این موضوع در سراسر اروپا تکرار شود، بنابراین نقاشی بیمارستانی، زیرشاخه ای از رئالیسم اجتماعی، که بین سال های ۱۸۸۰ و ۱۹۰۰ شکوفا شد، پدیدار

شد ^.

اعتقاد بر این است که این اثر با الهام از انریکه پاترنینا، ملاقات مادر و اتاق بیمارستان در هنگام بازدید از دکتر سر توسط نقاش سویلی، لوئیس جیمنز آراندا، ساخته شده است . پیکاسو قبلاً تصویری با موضوعی مشابه ( زن بیمار ، نقاشی شده در کورونا در سال ۱۸۹۴) کشیده بود. ^[۳]

این تابلوی نقاشی بزرگ ترکیب بندی کلاسیک دارد که در آن تمرکز اصلی بر بیمار است. نور و فضای محدود، فضایی صمیمی و دلپذیر را القا میکند. پیکاسو از خانواده، دوستان و افراد محلی به عنوان مدل این نقاشی استفاده کرده است. خوزه رویز بلاسکو، پدر پیکاسو الگوی دکتر بود. برای این زن و کودک بیمار، پیکاسو یک گدای خیابانی را که کودکی را در آغوش گرفته بود، به قیمت ۱۰ پستا استخدام کرد. اعتقاد بر این است که مدل راهبه نوجوانی بود که لباس راهبه‌ای به تن داشت که از راهبه‌ای به نام جوزفا گونزالس که دوست عموی پیکاسو سالوادور بود، قرض گرفته شده بود. ^[۳]

موتیف نقاشی اقتدار حرفه ای پزشک است. در این صحنه، پزشک بدون آنکه تماس چشمی با بیمار برقرار کند، سرد و بیروح مشغول طبابت است، در حالی که راهبه در حال همدلی، مراقبت و حمایت از بیمار است.