«روزهای بحرانی» بیماری و اهله ماه

موقعیت ستارگان از طرف پزشک در پیش آگهی روزهای بحرانی بیماری به معنای وجه طالع بینی تنجیم نیست بلکه وجه طبیعی آن بشمار می آید.

پزشکان یونانی می دیدند که برخی بیماری ها الگوهایی تکراری از نشانه های[۱] شدید مثل تب بالا، تعرق زیاد و افزایش استفراغ و اسهال دارند. این بحران ها نقاط عطف مهمی در فرایند بیماری بودند که پس از آن بیمار یا بهبود می یافت و یا فوت می کرد. در جریان این بحران ها اخلاط فاسد بصورت ترشحات بینی یا رسوباتی در داخل ادرار و یا صفرای اضافی در مدفوع دفع می شد. دوره ای بودن این بیماری ها معمولا با اوج شدت نشانه های تب دار همچون تشنج[۲] همراه بود. از این رو می توانستند روزهای خاصی را بر شمرند که بحران بیماری در آن آشکار می شد. جالینوس در رساله های بحران ها[۳] و روزهای بحرانی(ایام الباحور)[۴] به این بیماری ها می پردازد. روش درمانی او این بود که با ارائه رژیم غذایی دقیقی خلط فاسد را از بدن فرد دفع کند تا دوباره تعادل میان اخلاط برقرار شود. اما آنچه رساله روزهای بحرانی را مناقشه آمیز می کند، کتاب سوم این رساله است که در آن جالینوس می کوشد تا با بهره گیری از تنجیم طبیعی تبیینی برای بیماری ها و درمانش ارائه کند.

او بحث خود را با بررسی اهله ماه شروع می کند که بحثی نجومی است. او معتقد است که ماه هفت شکل دارد. چهار شکل آن قبل از پر شدن کامل و سه تا بعد از آن است. اولین شکل آن هلال ماه است، سپس تربیع، پس از آن کوژماه، ودر آخر ماه پر یا بدر است. بعد از بدر، کوژماه، سپس مجددا ماه نصف می شود و دوباره به صورت هلال در می آید و در آخر هم به محاق می رود.

او سپس تاثیر ماه -از زمان رویت شدن هلال ماه تا ناپدید شدن آن- بر تغییرات هوای زمین را بررسی می کند. در زمان مقارنه تغییرات قدرتمند و طولانی مدت اند. در زمان بدر تغییرات قدرتمند اما طول مدتشان کوتاه است. در نیمه راه تغییرات بزرگترند. وقتی ماه به صورت کوژ در می آید تغییرات ضعیف ترند و زمانی که به محاق می رود تغییرات ناچیزند.بعد از رویت شدن ماه کم رنگ(ضعیف) هلال ماه ممکن است در روز دوم یا در روز سوم دیده شود. این سریع یا آهسته دیده شدن هلال ماه می تواند به دلیل حرکت خاص ماه یا تفاوت در عرض جغرافیایی یا به دلیل لحظه مقارنه باشد.

چرخه ماه شامل چهار هفته است: هفته اول از زمان رویت شدن ماه تا به نیمه رسیدن آن است که در صورت فلکی ثور[۵] و اسد[۶] قرار دارد. هفته دوم تا زمان رسیدن به ماه کامل است که در صورت های فلکی عقرب[۷] و دلو[۸] قرار دارد. هفته سوم تا زمانی است که دوباره ماه به دو نیم تقسیم می شود که در صورت های فلکی سرطان[۹] و حمل[۱۰] قرار دارد. هفته چهارم تا زمان ناپدید شدن کامل ماه ادامه می یابد که در برج ترازو[۱۱] و اسب شاخدار[۱۲] است. [۱۳]

پس از بیان این محاسبه ساده او دوره ای بودن روزهای بحرانی بیماری را با اهله ماه پیوند می زند و مفهوم یک «ماه پزشکی» را بوجود می آورد که ترکیبی از تاثیرات دو دوره تناوب ماه است. از نظر او این ماه پزشکی دلیل دوره ای بودن روزهای بحرانی بیماری است. این ماه پزشکی میانگین ماه[۱۴]۲۷ و ۳/۱ روز و ماه هلالی[۱۵]۲۶ و ۲/۱ روز است که از آن یک «هفته پزشکی» از ۶و ۴۸/۳۵روزنتیجه می شود. بر این اساس او رابطه روشن ولی سطحی میان پیش آگهی پزشکیو سنت تنجیم برقرار می کند.(۱۹)

در کتاب سوم روزهای بحرانی[۱۶]جالینوس معتقد است که در مقیاس یک سال، خورشید علت تغییرات است اما در مقیاس یک ماه این ماه است که علت تغییرات است. ماهوقتی نصف یا کامل می شود ، یعنی زمانی که تقریباً هفت یا چهارده روز از چرخه اش می گذرد ، قوی ترین اثر را دارد.از این رو چرخه های روزهای بحرانی بیماری چند نوع هستند: برخی چرخه ها روزانه هستند، برخی ماهانه و برخی هم سالیانه. چرخه های روزانه چهارم، هفتم و چهاردهم ماه هستند. چرخه ماهانه، چهلمین روز و شش ماه است. سالانه ها، هفت سال و چهارده سال است. رابطه چرخه ها به این ترتیب است: چهارده ، وقتی به چرخه ماه مربوط می شود ، در قطر آن (ماه کامل) است، که  مشابه شش ماه است که به چرخه خورشید مربوط می شود و چهارده سال زمانی که به چرخه زحل مربوط می شود (که نیمی از مدار آن است) . همچنین ، روز هفتم در چرخه قمر مانند یک دوره سه ماهه در چرخه خورشید و مانند هفت سال در چرخه زحل است.طبق این الگو همچنین ، چهارمین روز در چرخه قمری ، زمانی که در یک شصتم مدارش است ، چهل و پنجمین روز از چرخه خورشید است.

بدین گونه جالینوس معتقد است که بیماری ها به دو صورت شروع می شوند. یکسری بیماری هایی هستند که ما شروع آن ها را مشاهده می کنیم و یکسری هم بیماری هایی هستند که با تغییر هوا شروع می شوند و دلیل آن هم موقعیت خورشید در هر ماه و یا موقعیت ماه در هر هفته می باشد گرچه شروع آن ها برای ما ممکن است قابل مشاهده نباشد. زودتر آغاز شدن بیماری به دلیل شدت و دشواری بیماری است. در مورد بیماریهای حاد ، بسیاری از روزهای بحرانی در میانه قرار می گیرند ، منظور من روزهای سوم ، پنجم ، ششم و نهم است.اما در مورد بیماریهای مزمن ، تعداد آنها اندک است.

همچنین جالینوس بر اساس آرای فیثاغورث میان روزهای بحرانی و زوج و فرد بودن اعداد روزها نیز ارتباط برقرار می کند:« پیروان فیثاغورث ادعا می کنند که اعداد بر دو نوع هستند. برخی عجیب و غریب و مذکرند مثل سوم ، پنجم ، هفتم و نهم . بحران در روز سوم به دلیل قدرت چرخه و اجبار آن به وجود می آید. در روز پنجم ، به دلیل قدرت طبیعت ؛ در روز هفتم ، به دلیل ماه ؛ در روز نهم ، به دلیل خطایی که پیش می آید. اعداد دیگری، زوج و زنانه هستند. مثل دوم ، چهارم ، ششم ، هشتم و دهم.»(۲۰)

او از چند گونه تب حرف می زند: تب بلغمی، تب سوم و تب کوارتان، تب سوزان، تب خلط دار و تب خون. برخی از بیماری ها ، مانند تب سوزان ، مداوم هستند. برخی دیگر از جنس بیماریهای مزمن هستند ، با این تفاوت که با حرکات حاد حرکت می کنند ، مانند تبی که ترکیبی از تب خلط دار و تب سوم است. برخی دیگر تب های پایدار و مستمر هستند ، مانند تب خون، که در تمام روزهای خود از یک الگوی واحد پیروی می کند. روز بیستم به دو دلیل به روزهای بحرانی تعلق دارد. یکی از آنها [و این اولین دلیل است] این است که بیماریهایی که دوره آنها طولانی است و تخریب و شدت آنها در روزهای زوج است فقط در یکی از روزهای زوج خاتمه می یابد. دومی این است که هفته ها [شامل] هفت روز کامل نیست ، و این بدان دلیل است که سال سیصد و شصت و پنج و یک چهارم روز دارد و ماه بیست و نه و یک ششم روز دارد و هفته شش روز و یک نیم و یک ششم دارد.

در ترجمه عبری کتاب روزهای بحرانی آمده است که دانش درباره بحران بیماری لازمه پیش آگهی بیماری است. نشانه هایی که در ادار، مدفوع ونبض بیمار دیده می شوند در کنار نشانه هایی  که در موقعیت ستارگان دیده می شوند می توانند بر وقوع روزهای بحرانی در بیماری دلالت کنند(۲۱). در میان موقعیت ستارگان، وضعیت ماه و خورشید تاثیر بسزایی در پیش آگهی بیماری دارند و همانطور که دیدیم جالینوس می کوشد بر این اساس مراحل بعدی بیماری را پیش بینی کند و این همان کاری است که پزشک بالینی مدرن نیز انجام می دهد تنها تفاوت در این است که در نظریه پزشکی بالینی موقعیت ستارگان جایی ندارد. در حالیکه در نظریه طب اخلاطی، موقعیت ستارگان – در کنار شرایط خود بیمار- یکی از عوامل موثر در روند بیماری است. از این رو بررسی موقعیت ستارگان از طرف پزشک در پیش آگهی روزهای بحرانی بیماری به معنای وجه طالع بینی تنجیم نیست بلکه وجه طبیعی آن بشمار می آید.

 

 

[۱]– symptom

[۲]– paroxysms

[۳]– The Crises

[۴]– Critical Days

[۵]– Taurus

[۶]– Leo

[۷]– Scorpio

[۸]-Aquarius

[۹]– Cancer

[۱۰]– Aries

[۱۱]– Libra

[۱۲]– Capricorn

[۱۳]– باید دقت کرد که این صورتها لزوماً دوره‌های مشابهی ندارند، بستگی دارد خورشید در چه برجی باشد. بنظر می رسد که جالینوس در اینجا خورشید را در برج حمل فرض کرده استْ بر این اساس مثلاً اگر خورشید در برج ثور باشد همۀ این برجها به اندازۀ یک برج تغییر میکنند

[۱۴]– sideral month

[۱۵]– synodic month

[۱۶]-استناد مطالبی که در ادامه از کتاب روزهای بحرانی  می آید از ترجمه انگلیسی متن عربی حنین بن اسحاق از کتاب سوم (روز های بحرانی) است که در منبع زیر آمده است:

Gerrit Bos,Y. Tzvi Langermann (2015) The Alexandrian Summaries of Galen’s On Critical Days, Brill, The Netherlands, p 65-86

منبع

مقدم حیدری، غلامحسین(۱۴۰۱) تنجیم پزشکی نزد بقراط و جالینوس،مجله اخلاق و تاریخ پزشکی،دوره ۱۵