کارناوال دیوانگان: دریچۀ فوکو به خاستگاه روانشناسی

میشل فوکو (۱۹۲۶-۱۹۸۴)، از تأثیرگذارترین اندیشمندان قرن بیستم، در سال ۱۹۴۲ مطالعات رسمی خود را در رشتۀ فلسفه آغاز می­کند، اما رفته­رفته به رشتۀ روان­شناسی علاقه­مند می­شود و در سخنرانی­های دَنیل لاگاش (پزشک و روانکاو فرانسوی) در دانشگاه پاریس شرکت می­کند. او در سال ۱۹۴۹ (در ۲۳ ­سالگی) در رشتۀ روان­شناسی لیسانس می­گیرد و سه سال بعد نیز در سال ۱۹۵۲ دیپلم آسیب­شناسی روانی خود را دریافت می­کند. وی پس از چند سال کار و مطالعه در زمینۀ روان­شناسی، در سال ۱۹۵۴ به دعوت رولان کوهْن (روان­پزشک مشهور سوئیسی) به مونسترلینگنِ سوئیس می­رود تا در کارناوال دیوانگان شرکت کند. این رویداد، چرخش مهمی در حیات فکری فوکو ایجاد می­کند. در واقع، حضور فوکو در آن کارناوال، آغاز تأملات انتقادی وی در مورد خاستگاه و مبادی روان­شناسی بود. در همین­جا بود که فوکو رفته­رفته روایت سنتی در مورد خاستگاه روان­شناسی را به پرسش می­کشد و آثار مهمی در زمینۀ روان­شناسی تألیف می­کند؛ از جمله «بیماری روانی و شخصیت» (۱۹۵۴)، «رؤیا، وجود و تخیل» (۱۹۵۴) و «پژوهش­های علمی و روان­شناسی» (۱۹۵۷). علاوه بر این، فعالیت‌های علمی و سفر‌های پژوهشی فوکو نیز او را به تحلیل و تأملِ عمیق دربارۀ بیماری­های روانی به ویژه «جنون» سوق داد.

حضور فوکو در کارناوال سوئیس در سال ۱۹۵۴ بارقۀ مهم تأملات جدید او بود. این رویداد نقشی کلیدی در اندیشۀ فوکو داشت و برای او پرده از پارادکسی در دل روان­شناسی بر­داشت.

فوکو حاصل این تأملات را در سال ۱۹۶۱ در رسالۀ دکتری خود در باب تاریخ جنون به راهنماییِ ژُرژ کانگیلِم به رشتۀ تحریر درآورد و از آن دفاع کرد. او در این رساله- که در همان سال در قالب کتابی تحت عنوان «جنون و تمدن» منتشر شد- به بررسی سیرِ تحولِ معنایی «جنون» در فرهنگ، حقوق، سیاست و پزشکی اروپا از قرون وسطی تا پایان قرن هجدهم می­پردازد. فوکو نشان می­دهد که جنون بیماریِ ابژکتیوی چون سرطان یا سنگ کلیه نیست، بلکه جنونْ حیات تاریخی و معناییِ پرتلاطمی دارد.[۱] به تعبیر بهتر، جنون معنای ثابت، ذاتی و تغییرناپذیری ندارد، بلکه معنای آن به تناسب تغییرات فرهنگی­اجتماعی در طول تاریخ تغییر کرده است. در واقع، از نظر فوکو «جنون برساختی اجتماعی است که از طریق قدرتِ گروه­های نخبه قوام و دوام یافته است»[۲] و مرزبندی میان «عُقلا» (the wise) و «دیوانگان» نوعی استقلال هویت برای کسانی است که در اکثریت­اند و قدرت دارند.

باری، همان­طور که بیان شد، حضور فوکو در کارناوال سوئیس در سال ۱۹۵۴ بارقۀ مهم تأملات جدید او بود. این رویداد نقشی کلیدی در اندیشۀ فوکو داشت و برای او پرده از پارادکسی در دل روان­شناسی بر­داشت. در این مقاله با تکیه بر آثار اولیۀ فوکو در روان­شناسی و اجمالاً کتاب تاریخ جنون (۱۹۶۱)، ناهمخوانیِ «نظریۀ» روان­شناسی مدرن- که میراث­بَرِ روش­های علم مدرن است- و «رویۀ عمَلیِ»[۳] حاکم بر آن- که میراث­بَر عصر کلاسیک است- را شرح خواهیم داد. این مقاله می­کوشد برخی از ساختارهای تاریخی و زیرینِ روان­شناسی مدرن را آشکار سازد. البته لازم به ذکر است که در این مقاله عمدتاً از اصطلاح «روان­شناسی» به معنای کلان آن استفاده خواهیم کرد، چراکه خود فوکو «روان­شناسی» را به چشم رشتۀ وسیع­تری می­ببیند که «روان­پزشکی» و «آسیب­شناسی روانی» را نیز در بر می­گیرد.

[۱] . “Pink Floyd and Philosophy: Careful with that Axiom, Eugene!”, Edited by George A. Reisch, p.149.

[۲] . The Cultural Construction of Madness, Stanley Wilkin, p.4

[۳] . در این مقاله، معادل­ واژۀ practice را «رویّه، رویۀ عملی، شیوۀ عملی» گذاشته­ام.

منبع

متن حاضر بازسازی مقالۀ «هانا لین ونابل» (استادیار فلسفه در دانشگاه مری (UMary)) است تحت عنوانِ

The Carnival of the Mad: Foucault’s Window into the Origin of Psychology, Hannah Lyn Venable, Texas State University, United States.

محسن خادمی دانشجوی دکتری فلسفه علم پژوهشگاه علوم انسانی